Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 18

Hrafnistuundrið
gleymst. Árabátarnir voru dreifðir
um allt landið, í verstöðvum og þétt-
býlisstöðum, sem myndast höfðu á
síðustu áratugum 19. aldar. Mikill
meirihluti þeirra manna er sóttu sjó
var á árabátum og á þá var megin-
hluti aflans fenginn. Lengstum voru
bændur eigendur bátanna og sam-
kvæmt þeim kenningum sem ég
legg tii grundvallar gat nútíma hag-
kerfi ekki komist á fyrr en menn
höfðu myndað sjálfstæða launa-
vinnustétt í þéttbýli. Athugun á upp-
hafi vélbátaútgerðar hlýtur því að
byggjast á samfélagsgreiningu.
Kenningar
íslenskir sagnfræðingar hafa lengst-
um haft hina mestu óbeit á kenning-
um og öllum skýringum sem sverja
sig í ætt við hagfræði eða félagsvís-
indi. Þetta hefir m.a. haft í för með
sér að útlendingar hafa tekið forystu
í rannsóknum á íslenskri miðalda-
sögu. Rannsóknir á íslandssögu
síðustu alda hafa að mestu verið
með hefðbundnu sniði, þó nokkrar
ánægjulegar undantekningar séu til.
Margar „þungar" bækur hafa verið
gefnar út, þar sem greint hefir verið
frá lífshlaupi einstakra manna í
smáatriðum, birtar hafa verið heim-
ildir um sögu tiltekinna bæja eða
einhver atburðarás rakin frá upphafi
til enda. Sagnfræðileg vitund hefir
lengst af bundið sig við atburði
stjórnmálalífsins; tímabilaskipting
íslandssögunnar, eins og t.d. „Lands-
höfðingjatímabilið", eru gott dæmi
um þetta. Langtímaferli efnahags-
og félagslífs hafa flestir sagn-
fræðingar verið ófærir um að greina.
Til þess að sagnfræðingar geti verið
færir um að greina fortíðina og
skilja kjarnann frá hisminu verða
þeir að tileinka sér aðferðir félags-
vísindanna. Aukinn áhugi á hag- og
félagssögu er Ijós vottur þess að
sagnfræðin er á leið útúr kreppunni.
Við rannsóknir mínar á forsend-
um og upphafi vélbátaútgerðar
lagði ég fjórar kenningar til grund-
vallar.
1. Kenningar Boserups um sam-
spil fólksfjölda og tæknibreytinga:*
Kenningin felur það í sér að fólks-
fjöldi sé aflvaki tæknibreytinga og
þar með samfélagsbreytinga. í hefð-
bundnu landbúnaðarsamfélagi eigi
sér ekki stað tæknibreytingar fyrr en
fólksfjöldinn sé orðinn það mikill
að ekki sé hægt að framfleyta hon-
um með hefðbundnum aðferðum.
Tæknibreytingar eru þannig af-
leiðingar offjölgunar í hefðbundnu
samfélagi. Þessi kenning Boserups
stangast algjörlega á við kenningu
Malthusar, sem byggir á því að
tæknibreytingar leiði til aukins
fólksfjölda, þ.e. tæknibreytingarnar
komi fyrst.
2. Kenningar Innis og North um
margfeldiáhrif útflutnings.4 (Hér er í
raun tveimur kenningum steypt
saman í eina, annars vegar „the
stable theory" og hins vegar „the ex-
port base theory", en mismunur á
þeim er smávægilegur og því eru
þær teknar sem ein væri.) Kenning-
in skýrir út hvernig ákveðin útflutn-
ingsvara, sem er ríkjandi í efnahags-
þróun ákveðins lands, hefir mis-
munandi góð áhrif á efnahagsþró-
unina eftir því hvert er samspil
ólíkra áhrifaþátta einsog gæða vör-
unnar, stöðu hennar á erlendum
mörkuðum, flutningskostnaði, tækni-
þróun og verðlagsþróun. Ef útflutn-
ingur vörunnar tekst vel hefir hann
margfeldiáhrif í landinu sem hún er
upprunnin í og þar byggist upp iðn-
aður og þjónusta. Atvinnulífið mót-
ast einnig af dreifingu tekna af út-
flutningi og hvernig skipulagi og
eignaformi útflutningsgreinarinnar
er hagað.
3. Kenningar Marx um forsend-
ur iðnbyltingar:5 Grunnforsendu
kapítalískrar þróunar taldi Marx
vera tilvist launavinnuafls. Hérverð-
ur ekki nánar farið út í þá sálma
heldur athyglinni beint að hlutverki
kaupmannakapítalsins í iðnbylting-
unni. Marx taldi það vera sögulegt
hlutverk kaupmannakapítals að
skapa skilyrði fyrir kapítalískri
þróun. Kaupmannakapítalið var, að
áliti Marx, ófært um að skapa kapítal-
isma. Það undirbjó hins vegar jarð-
veginn og þjónaði síðan iðnaðar-
kapítalinu með því m.a. að selja
framleiðsluna. Marx nefnir fjölda
sögulegra dæma þessu til stuðnings
og sýnir hvernig kapítalið geti skipt
um hlutverk en þau hlutverk geti
ekki breytt gömlum framleiðsluað-
ferðum.
4. Kenning Gerschenkron um
sögulega síðþróun:6 Gerschenkron
taldi, einsog Marx, tilvist launa-
vinnuafls vera forsendu kapítalískr-
ar þróunar og tæknibreytingar afl-
gjafa hennar. Hann benti á að þegar
Opinrt uélbátur frá árinu 1906. Suipaður að gerð og uélbátar íslendinga uoru á þessum árum.
Sjómaður stendur uið uélarhlífina aftur á bátnum.
14 SAGNIR