Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 74

,Þeir sem guðirnir elska ...
efnameiri höfðu baðstofur oft þiljað-
ar á meðan fátækara fólk hafði fáar
eða engar fjalir í húsakynnum
sínum, hlóð rúmstæðin úr torfi og
gekk aðeins á harðtroðinni mold.33
Efnalítið fólk í sveitum Evrópu bjó
þó ekki ósvipað og íslendingar og
hafði einnig húsdýrin inni hjá sér.34
Híbýli íslendinga voru ekki eins-
dæmi í Evrópu. Veðráttan á íslandi
og skortur á timbri hefur þó orsakað
óvenju vætusöm húsakynni sem
ekki hafði góð áhrif á almennt heilsu-
far hvað þá á heilsu ungbarna.
„Fáir vita ómála
mein“
Eins og lög gerðu ráð fyrir eftir siða-
skiptin reyndu flestir foreldrar að
koma börnum sínum til skírnar í
kirkju áður en þau voru sjö daga
gömul ef heilsa barns og veður
leyfðu. Á 19. öldinni varð það þó
smám saman algengara að skíra
börnin heima, þó að frá 1828 væri
leyfilegt að láta líða átta vikur frá
fæðingu til skírnar.35 Skírn svo
snemma á ævinni var til að reka út
illa anda, sem talinn var búa í barn-
inu við fæðingu, svo að heilagur
andi gæti sest að í brjósti þess sem
allra fyrst og ti! að barnið gæti öðl-
ast vist í himnaríki.36 Við skírnina
var barnið afklætt og allt ausið
vatni, þó var látið nægja að „gera
það bert ofan á bringu" ef barnið var
mjög veikt.37 Þrátt fyrir að velgja
mætti skírnarvatnið í mestu vetrar-
kuldunum gat skírnarathöfnin kost-
að barnið lífið. Sú var að minnsta
kosti raunin í Rússlandi en þar tíðk-
aðist fram á miðja 19. öld að dýfa
berum ungbörnum þrisvar í ískalt
vatn þegar þau voru skírð.38 Einnig
gat ferðin til og frá kirkju verið af-
drifarík fyrir líf og heilsu hvítvoð-
ungsins, einkum að vetrarlagi.
Að skírnarathöfninni lokinni var
barnið álitið eins saldaust og mögu-
legt var og guðleg forsjón talin ráða
lífi þess og dauða. Oft þótti það
mikil guðs blessun, einkum þegar
mörg börn voru á heimilinu, ef Hon-
um þóknaðist að taka ómálga barn
til sín og forða þannig saklausri sál
frá falli og glötun. Einnig voru for-
eldrar vissir um að „börnunum
hlotnaðist trygg „umsorgun" hand-
an grafar". Þessi viðhorf til dauða
ungbarna gætu hafa orðið til þess
að minni áhersla var lögð á verald-
lega hluti eins og fæði, klæði og
sjúkrahjálp ungbarna eins og Loftur
Guttormsson bendir á.39 Líklegra er
þó að vanhirða hafi verið ómeðvituð
því foreldrar vildu börnum sínum
aðeins það besta til dæmis var kúa-
mjólk og rjómi talin betri næring en
brjóstamjólk.
Umhyggja manna fyrir sálinni
hafði oft slæm áhrif á líkamlegan
velfarnað og líklega hefur vissa for-
eldra um að líf hvítvoðunganna
væri í guðs höndum flýtt fyrir
himnaför veikbyggðustu barnanna
þó ekki væri það vísvitandi gert.
Bamsmorð
í gegnum tíðina hefur alltaf tíðkast
að bera út börn eða deyða þau með
öðrum hætti. Margar og misjafnar
ástæður hafa legið að baki en oftast
hefur þó fátækt eða sú staðreynd að
nýburinn var ekki alveg eins og
hann átti að vera kostað barnið lífið.
Hér á landi hafa barnsmorð nær
eigöngu átt sér stað ef barnið var
óskilgetið eins og Björg Þ. Blöndal
benti á. Á 18. öldinni og fram eftir
19. öld lá dauðarefsing við barns-
morði en þriggja ára betrunarhúss-
vinna á síðari þriðjungi 19. aldar.
Þær mæður sem gripu til þess ráðs
að fyrirkoma börnum sínum hafa
því verið örvilnaðar enda var það al
menn skoðun að ógift kona ætti alls
ekki að vera móðir.'"1
í Evrópu var mjög algengt að
senda börn í fóstur til mjólkur-
mæðra (wet nurse), sem voru yfir-
leitt valdar af kostgæfni. Það kom
þó nokkuð oft fyrir að börnin dæju í
fóstrinu bæði óviljandi t.d. við köfn-
un eða vísvitandi ef foreldrarnir
hættu að borga fyrir fóstrið. Til
dæmis voru börnin sett út í kulda
eftir heitt bað eða fengu skyndilega
mikið að borða eftir svelti til að
stuðla að dauða þeirra.'11
Á íslandi var barnsmorð glæpur
sem foreldrar gripu til af mikilli
neyð, einkum ógiftar konur. Barns-
morð hafa alltaf átt sér stað í ein-
hverri mynd í öllum samfélögum en
erfitt er að gera sér grein fyrir hvort
hlutfallslega fleiri börn voru deydd á
íslandi á 18. og 19. öld en tíðkaðist
í Evrópu á sama tíma.
Niðurstöður
Heimildir sýna að ungbarnadauði
var óvenju mikill á íslandi og lækk-
aði ekki fyrr en eftir miðja 19. öld.
Umhirða ungbarna og aðbúnaður
hér virðist þó ekki hafa verið ýkja
frábrugðinn því sem gerðist víða
erlendis nema í einu atriði og það
er fæðið. Skortur á brjóstamjólk og
þeim kostum sem henni fylgja skýrir
að miklu leyti hve óvenju hátt hlut-
fall íslenskra barna dó en er þó ekki
einhlít skýring. Ekki má gleyma því
að sú næring sem nýburar fengu í
staðinn fyrir brjóstamjólk hæfði alls
ekki viðkvæmum meltingarfærum
þeirra. Magakrampi og meltingar-
sjúkdómar ýmiss konar vegna rangr-
ar fæðu hafa því dregið mörg börn
til dauða. Léleg umhirða reifabarna,
almennur sóðaskapur, saggi og
kuldi hafa svo minnkað lífslíkur
ungbarna enn meira. Trú manna á
guðlega forsjón, sem þeir gætu ekki
unnið gegn, gat sætt foreldra við
missi barna sinna en guðsótti og
umhyggja fyrir sálinni gat þó einnig
kostað börn lífið. Þó að það séu
nokkrir slíkir samtvinnaðir þættir
sem skýra mikinn ungbarnadauða á
íslandi vegur þó þyngst sú venja ís-
lenskra mæðra að ala börn sín ekki
á brjóstamjólk.
70 SAGNIR