Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 39

Lénsveldi eða bændasamfélag
Þrátt fyrir þetta bendir rannsókn á
heimildum um búsetu í tveimur
sveitum Eyjafjarðarsýslu til þess að
mikil festa hafi verið á búsetu
manna. Höfundur athugaði heimild-
ir um búsetu í Svarfaðardal og
Skriðuhreppi forna (Hörgárdal og
Öxnadal).13 Markmið rannsóknar-
innar var að finna hvort að einhverju
marki hefði verið trygg leiguábúð á
19. öld í þeim skilningi sem Gísli
Agúst ræðir um hana. í samræmi
við þetta markmið var öllum tvíbýl-
um sleppt úr rannsókninni. Aðeins
voru taldir þeir bændur er voru fast-
búandi á lögbýli, í samfelldri ábúð,
á 19. öld. Ekki verður farið út í nán-
ari skilgreiningu á aðferðinni enda
erfitt að gera það nema nefna tölu-
vert umfangsmikil dæmi. Þetta kann
að teljast vafasöm aðferð en jafn
vafasamt er að benda alltaf á ein-
stök dæmi um menn sem hröktust
milli 20-30 jarða á lífsleiðinni.
Með því að telja einungis einbýlin
næst kjarninn í bændastéttinni
ham, hinir traustu bændur, og
niðurstaðan var sú að það var mikill
meirihluti bænda.
Á korti 1 sést hversu lengi þessi
kjarni bændastéttarinnar bjó á jörð
sinni að meðaltali í fimm sóknum í
Eyjafjarðarsýslu. Einnig er sýnd
meðalbúskaparlengd á 20. öld í
þessum sóknum samkvæmt heimild-
nm um það efni.14 Það eru einmitt
þær tölur sem koma mest á óvart:
Meðalbúskaparlengdin lengist svo
h'tið, og í sumum sóknum alls ekki
neitt.
Nú kynni einhver að spyrja: Voru
það ekki aðeins einstakir góðbænd-
ur, „yfirstéttin", sem bjó lengi á býl-
um sínum? Svarið er nei. Á þeim
u.þ.b. 80 býlum í Svarfaðardal sem
héldust stöðugt í byggð alla 19. öld-
ina er sjaldgæft að finna býli þar
sem meðalábúðartími er minni en
10 ár, jafnvel á allra mestu örreitis-
kotum. Efri mörkin eru 32 ár, á
Böggvisstöðum, mesta höfðingja-
setri dalsins á fyrri hluta 19. aldar. í
kringum það býli voru nokkur kot
þar sem búskapartími var tiltölulega
skammur miðað við dalinn í heild,
niður í sjö ár. Böggvisstaðir og kotin
eru niðri við sjó, en frammi í daln-
um er minni munur milli bæja. Þar
IT>á segja að hver fjölskylda hafi
búið frá 10-20 árum á hverjum bæ,
með litlum frávikum.
Niðurstaðan er sú að meginþorri
bænda í Svarfaðardal hafi haft
trygga leiguábúð15 og búsetulengd-
in hafi ekki breyst til mikilla muna
eftir að sjálfsábúð komst á eftir
1900.
Þorsleinn Daníelsson á Skipalóni, einn af
stórjarðeigendum í Eyjafirði á 19. öld.
í Skriðuhreppi forna var nokkuð
annað uppi á teningnum. Þar var
búseta ekki eins föst og meiri mun-
ur á stórbýlum og smábýlum. Á
tveimur stórjörðum sveitarinnar
bjuggu menn lengi í einu: 39 ár á
Skriðu og 25 ár í Lönguhlíð (þar
sem fyrrnefndur Jón Bergsson bjó).
Á þriðja stórbýlinu, Auðbrekku, var
meðalábúðin aðeins tæp níu ár. Sú
tala er dæmigerð fyrir Skriðuhrepp
forna. Þar bjuggu menn yfirleitt ekki
lengur en tíu ár í einu á sama bæ og
oftast töluvert skemur.
Hér hefði mátt eiga von á skjótri
og góðri úrlausn eftir að sjálfsábúð
jókst um 1900. En því er varla að
heilsa. í Öxnadal lengist ábúðartími
næstum ekki neitt, en talsvert þó í
Hörgárdal. Sama mynstur má einnig
sjá í Svarfaðardal: Búsetulengd
eykst langmest í lágsveitarsóknun-
um Tjarnarsókn og Upsasókn, en
styttist örlítið í Urðasókn, sem öll er
í uppsveitinni.
Það er fleira sem kemur á óvart
en lítill munur á búsetulengd milli
19. og 20. aldar. Athyglisvert er hve
mikill munur er á Svarfaðardal ann-
ars vegar og Hörgárdal og Öxnadal
hins vegar. Tvær skýringar eru lík-
legastar á þessu. Hin fyrri er að
veldi stórra landeigenda var meira í
Hörgárdal og Öxnadal eins og sagt
verður frá seinna í greininni. Þetta
getur hafa valdið því að landeigend-
ur héldu leiguliðum á flakki, og
reyndar eru til dæmi um það.
Síðari skýringin er þó líklegri,
m.a. í Ijósi þess hve sjálfseignin
breytti litlu um tíðni búferlaflutn-
inga í Hörgárdal og Öxnadal. Hún
er sú að þessar sveitir eru miklar
sauðfjárræktarsveitir, mun meiri en
Svarfaðardalur sem byggði mikið á
sjósókn. Sauðfjárbúskapurinn með
stækkandi og minnkandi hjörðum
hafi leitt til mikils hreyfanleika.
Eignarhald á jörðum virðist sam-
kvæmt athuguninni hafa skipt litlu
máli um búsetulengd. Menn bjuggu
ívið skemur á bændajörðum en
konungs- og kirkjujörðum, en mun-
urinn er svo lítill að varla tekur því
að nefna það.
Sjálfseignarjarðir voru fáar og
virðast falla inn í almennt búsetu-
mynstur að mestu.
Lausleg athugun sem gerð var á
búsetu á jörðum Munkaþverár-
klausturs í Öngulstaðahreppi sýndi
að leiguliðar þess bjuggu yfirleitt
um 10-20 ár á jörðum sínum.16
Gósseigendurnir miklu
Bjöm Teitsson segir í riti sínu um
eignarhald og ábúð í Suður-Þing-
eyjarsýslu að eignarhald á jörðum í
einkaeign í sýslunni hafi æ meir
færst inn í hana sjálfa á tímabilinu
1703-1930. Jafnframt minnkuðu
jarðasöfn auðmanna og fáir eða
engir virðast eiga fleiri en tíu jarðir í
einu í S.-Þing. eftir 1840.17
Þessu er öðru vísi farið í Eyja-
fjarðarsýslu. Allt fram undir 1900
eru þar miklir auðmenn í jörðum
talið. Á korti 2 sést ástandið í þessu
máli um 1840 og síðan rétt fyrir
1900, þar sjást stærstu jarðeigna-
söfnin eða góssin. Á myndinni er
sýndur fjöldi þeirra jarða sem auð-
mennirnir áttu, en reyndar er jarða-
hundraðafjöldinn betri mælikvarði á
SAGNIR 35