Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 43

Lénsveldi eða bændasamfélag
landi. Einkenni sveitamenningar-
innar er hefðbundin og einsleit
menning. Einstaklingurinn er aldrei
einn og einstaklingshyggja ekki
áberandi.
5. Smábændur eru „pre-industri-
al social entity“ eða félagsleg heild
úr óiðnvæddu samfélagi, sem ber
yfir í nútímasamfélagið ákveðinn
hluta af öðru vísi, eldri félagsgerð,
efnahag og menningu. Rangt væri
að ræða eingöngu um vanþróun
eða hægþróun miðað við önnur
svið nútímasamfélagsins, heldur er
þetta einnig sérstök tegund þróunar.
Eins og sjá má á skilgreining
Shanins vel við um ísland að flestu
leyti.2' Erfiðast er kannski að sætta
sig við fyrsta hluta hennar, það sem
varðar „eign“ smábóndans á landi
sínu, en þetta er engu að síður
gagnlegt hugtak. Shanin gerir held-
ur enga grein fyrir samskiptum
smábænda við yfirstétt. Annar höf-
undur, Daniel Thorner, gerir tilvist
ríkisvalds og þar með yfirstéttar að
skilyrði þess að samfélag verði skil-
greint sem bændasamfélag.28
Það er einmitt mikilvægt fyrir ís-
lenska sögu að átta sig á valdi land-
eigenda yfir smábændum hér:
Hvernig vald var það og hve mikið?
Shanin bregður nokkru ljósi á það
þegar hann ræðir um smábændur
sem stétt. Hann telur að þeir hafi
fvíeint eðli, annars vegar eru smá-
bændur stétt í venjulegum marxísk-
um skilningi eins og verkamenn,
borgarastétt o.s.frv., en einnig eru
Þeir „annar heimur", samfélag útaf
fyrir sig sem er sjálfu sér nægt og
þarf í rauninni hvorki á aðli né borg-
urum að halda. Þeim mun nauðsyn-
'egra hafi það verið fyrir aðalinn fyrr
á tímum að halda pólitískum (og þá
væntanlega líka hugmyndafræðileg-
um) yfirráðum yfir bændastéttinni.29
Leiðin til nútímans
Samkvæmt hugmyndum Shanins
fara bændasamfélög í höfuðatriðum
þrjár leiðir á vegferð sinni til nútím-
ans. Sumstaðar eyðileggur sam-
heppni frá kapítalískum verksmiðju-
búskap smábýlin, eins og gerst hef-
ur á Norður-Ítalíu, Mið-Frakklandi
°g í Bandaríkjunum. Önnur leiðin er
að smábændur breytast í bændur,
„farmers". Fátækari bændurnir gef-
ast upp og flytja til borganna. Meðal-
bændurnir nýta sér kosti fjölskyldu-
býlisins og vaxandi samvinnuhreyf-
ingar og ná þannig sæti í markaðs-
samfélaginu. Þessi þróun er aug-
ljósust í Norðvestur-Evrópu og í
þeim sósíalísku ríkjum sem leyfa
smáframleiðslu í landbúnaði (Rúss-
land á NEP-tímanum, Pólland og
Júgóslavía nú á tímum).
Þriðja leiðin er farin í þriðja heim-
inum og er raunar ógöngur. Vest-
ræn áhrif brjóta upp gamla þjóðfé-
lagið án þess að leiða til framfara.
Hæg iðnvæðing megnar ekki að draga
til sín yfirfall vinnuafls á lands-
byggðinni. Fjármagnsupphleðsla
tekst ekki, m.a. vegna þess að fólks-
fjölgunin er svo ör að hún étur upp
umframframleiðslu. Afleiðingin er
neyð og æ vaxandi fátækt smá-
bændanna.
Shanin minnist á fjórðu leiðina,
ríkisfyrirskipaða samyrkjuvæðingu,
og bæta mætti þeirri fimmtu við,
spænsku leiðinni sem áður var
minnst á.
íslenska leiðin
Augljóslega hafa íslenskir bændur
farið aðra leiðina, smábændurnir
urðu að bændum. Það sérkennilega
við ísland og íslenska bændasam-
félagið er það hversu landeigendur
voru enn sterkir rétt fyrir 1900. I Nor-
egi voru bændur löngu búnir að
eignast jarðir sínar og t.d. í Frakk-
landi höfðu landeigendur velflestir
verið hálshöggnir í byltingunni
1789.
íslenska landeigendastéttin hvarf
undrafljótt úr sögunni. Ástæðan var
sennilega sú að tilvist þeirra var
bundin hinu forna bændasamfélagi.
Þeir virðast hvorki hafa haft sam-
stöðu sem stétt né nein pólitísk
völd. Á Alþingi voru að mestu kosn-
ir fulltrúar smábændasamfélagsins,
og á seinni hluta 19. aldar var öflug
pólitísk hreyfing í átt til sjálfstæðis
meðal bænda, leidd af menntamönn-
um. Embættismannastéttin, sem
helst hefði getað verið landeigend-
um bakhjarl, var ekki vel séð og
hafði lítil áhrif til hjálpar landeig-
endum.
Sá hluti hins forna samfélags sem
hélt velli voru fjölskyldubúin. Þegar
Bretar hófu hér sauðakaup í stórum
stíl upp úr 1870 varð það til þess að
styrkja fjölskyldubúin og bændurna
mjög gagnvart landeigendum. Land-
eigendurnir höfðu ekkert yfir sauða-
sölunni að segja, þeir hirtu aðeins
fastákveðin afgjöld af jörðunum. í
fyllingu tímans leiddi sauðasalan til
stofnunar kaupfélaga sem síðan
urðu þær stofnanir sem fleyttu fjöl-
skyldubúskapnum inn í nútímann.
Vanmáttur íslenskra landeigenda
verður helst skýrður með því að
stéttin sem slík var varla til. Land-
eigendur voru aðeins hluti bænda-
samfélagsins og skáru sig ekki frá
því á neinn hátt,30 líkt og spænskir
landeigendur gerðu og einnig ensk-
ir landeigendur á írlandi. Eignarrétt-
ur íslensku landeigendanna skipti á
endanum minna máli en „eignar-
réttur" smábændanna.
TAFLA 1
Ábúðarlengd í Svarfaðardal og
Skriðuhreppi forna. Ár að meðaltali
19. öld 20. öld
Urðasókn 17,5 17,3
Vallasókn 16,3 20,5
Tjarnar- og Upsasóknir 14,8 21,0
Svarfaðardalur 16,2 19,6
Hörgárdalur 11,5 14,2
Öxnadalur 10.8 11,0
Skriðuhr. forni 11,1 12,6
Heimildir: Eiður Guðmundsson: Búskapar-
saga i Skríðuhreppi forna I—IV, Stefán Aðal-
steinsson: Svarfdœlingar I—II.
SAGNIR 39