Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 34

Bændaverslun um miðja 19. öld
Sauðfjárafurðir voru stærstur hluti
innleggs bændanna hjá kaupmann-
inum. Ull var mikilvægust og nam
gjarnan um % hlutum af verðmæti
innleggsins. Tólg kom þar á eftir og
oft lögðu bændurnir eingöngu inn
ull og tólg. Stundum lögðu bænd-
urnir, helst sá ríkasti, inn kjöt og var
verðmæti þess þá svipað og tólgar-
innar. Greiðslur frá öðrum bændum
bárust líka inn á reikningana og
stöku sinnum lögðu bændurnir inn
peninga. Mest bar á þessu hjá Guð-
mundi „ríka“ á Guðlaugsstöðum.
Aðrar vörur á borð við prjónles,
gærur, kerti og álftafjaðrir skiptu
litlu máli.
Þetta gilti þó ekki um annan fá-
tæku bændanna, Gísla í Kurfi. Hann
og stálpuð börn hans komu jafnan á
vorin og sumrin og unnu fyrir kaup-
mann í nokkra daga. Gísli ferðaðist
líka með Knudsen, faktor verslunar-
innar, á báti sínum til ýmissa staða
við Húnaflóa og fékk greitt fyrir.
Ennfremur seldi hann faktornum
sauði, smjör og rjúpur, væntanlega
til heimilisnota hjá þeim síðarnefnda.
Uppistaðan í innleggi Gísla voru því
verkalaunin, en hann lagði líka inn
ull.
Ekki verður greindur umtalsverð-
ur munur á því hvað bændurnir
lögðu inn eftir efnahag þeirra um-
fram það sem þegar hefur komið
fram.
Brennivín og naglar...
Hvað tóku bændurnir út hjá kaup-
manni? Þeim stóð margt til boða;
kornvörur, rúsínur, brennivín,
naglar, plankar, tunnur, silkiklútar,
vasaúr, bollapör og kommóður, og
er þá flest ótalið. Af öllum þessum
heimsins lystisemdum völdu bænd-
urnir að kaupa mjölvöru frekar en
annað. í töflu 1. má sjá að kaup á
korni eg öðrum mat, sem var aðal-
lega kaffi og sykur, var jafnan um og
yfir % hlutar af verðmæti úttektar-
innar, en heldur minna hjá efnuð-
ustu bændunum. Áfengi og tóbak
voru álíka stór hluti af úttektum
bændanna og iðnaðarvara, sem
voru að stofni til málmvörur, vefn-
aðarvörur og timbur. Guðmundur á
Guðlaugsstöðum tók jafnan út tals-
TAFLA 1.
Vörukaup sex húnvetnskra bænda að meðaltali 1847-1855.
Hundraðshlutar.
Korn og annar matur Áfengi og tóbak Iðnaðar- vörur Peninga- úttektir
Guðmundur Kollugerði* 74 11 14 1
Gísli Kurti 68 13 13 6
Krákur Steinárgerði* * 71 12 14 3
Guðmundur Móbergi 66 6 14 14
Benóní Beinakeldu 57 14 16 13
Guðmundur Guðlaugsst. 42 4 20 34
* 1850-55. ** 1847-50.
Heimild: Þjóðskjalasafn Islands, II, 10, a, Jacobsensverzlun á Skagaströnd.
] Peningaúttektin var oftast lögð jafnharðan inn aftur. Peningainneignin hafði aðallega mynd-
ast vegna greiðslna annarra bænda á reikning stórbændanna, sennilega voru þá landskuldir
og leigur greiddar.
TAFLA 2.
Umfang viðskipta miðað við jörð og framleiðslu, meðaltölur 1847-1855.
(Umíang = Innlegg + úttekt í verslun)
Umfang sem % Umfang sem % af
afverði jarðar framleiðsluverðmæti
hvers tíma
Guðmundur Kollugerði* 129 62
Gísli Kurfi 60 34
Krákur Steinárgerði * * 36 36
Guðmundur Móbergi 45 36
Benóní Beinakeldu 63 45
Guðmundur Guðlaugsstöðum 84 62
* 1850-55. ** 1847-50.
Heimild: Sbr. tilvísanir 1.-7.
vert af peningum og greiddi fé inn á
reikninga bænda um allar sveitir.
Peningaumsýsla skipti fátækustu
bændurna að vonum litlu máli.
Munurinn milli ríkra og fátækra er
greinilegur.
Selstöðuverslunin á Skagaströnd
tók við sauðfjárafurðum af bændum
í Húnavatnssýslu og lét matvörur,
brennivín og iðnaðarvörur í stað-
inn. Voru þessi vöruskipti mikilvæg
bændum miðað við aðra þætti bú-
skaparins? Það var athugað með því
að bera saman umfang viðskipta
hvers bónda, (umfang er samanlagt
verðmæti innleggs og úttektar), og
verðmæti jarðanna sem þeir byggðu
og í þriðja lagi áætlað framleiðslu-
verðmæti búanna.
Verðmæti allra jarða í landinu var
metið á árunum 1849-50, til þess að
hægt væri að leggja Alþingistollinn
af sanngirni á landsmenn. Konung-
ur löggilti nýja jarðabók 1861, sem
var gerð eftir þessu mati.'1 Með því
að margfalda hin nýju „hundruð"
jarðannar’ sem bændurnir sex
bjuggu á með kýrverði, eins og það
var að meðaltali árin 1847-1855 í
Húnavatns- og Skagafjarðarsýslum
samkvæmt verðlagsskrám,1’ var
verðmæti jarðanna fengið í pening-
um.
Framleiðsluverðmæti búanna var
áætlað með því að styðjast við heim-
ildir úr þremur áttum. Búnaðar-
skýrslur fyrir Húnavatnssýslu árin
1847-1855 gáfu upplýsingar um
hversu margar mylkar ær og kýr
bændurnir höfðu ár hvert, hversu
mörgum kindum þeir slátruðu og
hversu margar kindur þeir hafa rúið
árlega. Tryggvi Gunnarsson áætlaði
verðmæti afurða sauðfjár og kúa
árið 1864.7 Þar tilgreindi hann hvað
tólg var stór hluti af afrakstri slátur-
fjár, smjör af heildarafrakstri mylkra
áa og kúa og hve mikil ull fengist af
sauðfé. Verðlagsskrár í sýslunni
segja svo til um peningaverð á ull,
smjöri og tólg á tímabilinu.
Niðurstöðurnar má sjá í töflu 2.
Umfang vöruskiptanna var ekki
minna en þriðjungur af verðmæti
30 SAGNIR