Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 38

Lénsveldi eða bændasamfélag
inu er m.a. mikilvæg vegna þess að
niðurstöðuna er hægt að nota til að
skýra ýmislegt í nútímaþjóðfélag-
inu, og af hverju íslendingum tókst
svo fljótt og vel að tileinka sér nú-
tímamenningu og tækni, þrátt fyrir
að þjóðfélagið væri mjög forneskju-
legt og vanþróað allt fram undir
1900.
Norska dæmið
Til að skýra betur hvaða máli það
skiptir að gera sér rétta grein fyrir
gömlu íslensku þjóðfélagsgerðinni
ætla ég að rekja hér umræður sem
orðið hafa meðal norskra sagn-
fræðinga.
í bókinni Norge fra U-land til I-
land er sögu Noregs á 19. og 20. öld
lýst eins og um þróun vanþróaðs
lands í nútímanum sé að ræða.4
Með þessari aðferð er unnt að fá
ferskan sjónarhól. Hægt er að beita
þeim hugtökum sem notuð eru
meðal sérfræðinga um vandamál
þriðja heims ríkja nú á tímum til að
athuga hvað það var sem leiddi til
þess að Noregur er núna auðugt
iðnaðarþjóðfélag, en ekki fátækt og
vanþróað land eins og t.d. Suður-
Ameríkuríkin.5
Raunar eru norskir sagnfræðingar
ekki sammála um hversu vel hafi
tekist til í þessari bók. Lars Mjöset
gagmýnir höfund bókarinnar fyrir
að nýta sér ekki til fulls þá mögu-
leika sem í sjónarhorninu liggja.
Hann kemur síðan sjálfur með ýms-
ar hugmyndir um hvernig nýta megi
sér þetta þróunarfræðilega sjónar-
horn.
Mjöset segir frá nýjustu hugmynd-
um um vanþróun/þróun.6 Vanþróun
sé ekki lengur einhliða hægt að
skýra með ásælni heimsvaldasinna
í 3. heiminum, heldur verði að taka
með í reikninginn ástandið í lönd-
unum sem fyrir ásælni verða.
Menn séu nú farnir að athuga
sögu Evrópu út frá þessum sjónar-
hól. Hvernig brugðust hin einstöku
ríki Evrópu við, þegar iðnbyltingin í
Englandi leiddi til mikillar eftir-
spúrnar eftir hráefnum? Öll Evrópa
dróst þar með inn í hina alþjóðlegu
verkaskiptingu. En afleiðingarnar
urðu mjög mismunandi.
Tökum t.d. jaðarsvæði Evrópu,
Suður-, Austur- og Norður-Evrópu. I
Suður-Evrópu, þ.e. á Spáni, í Portú-
gal, Suður-Ítalíu og á Balkanskaga,
leiddi hagvöxturinn norðar í álfunni
ekki til framfara. Iðnaður þróaðist
hægt, löndin fluttu aðallega út hrá-
efni og þessi lönd drógust aftur úr. í
Ungverjalandi, Rússlandi og Norð-
ur-ítaliu urðu talsverðar efnahags-
og þjóðfélagsbreytingar, nokkur
iðnaður byggðist upp o.s.frv. En á
Norðurlöndunum urðu hraðar fram-
farir.
Hvaða skýringar eru á þessum
mun? Hvers vegna brugðust þessi
lönd svona mismunandi við áreitni
kapítalismans? Mjöset telur að mun-
urinn felist í því hvernig gekk að
breyta þjóðfélagsgerðinni og sníða
hana að hinum nýja tíma á hverjum
stað. Öll voru ríkin á jaðarsvæðum
Evrópu landbúnaðarsamfélög í upp-
hafi 19. aldar. Aðalsmenn mynduðu
yfirstétt og einveldi var stjórnarform-
ið. Verkefnin sem þurfti að leysa
voru tvö: Að ná landbúnaðinum
undan yfirráðum aðalsins og í
hendur bænda, og að koma á borg
aralegu lýðræði.
í Suður-Evrópu mistókst hvoru
tveggja. Spænskir aðalsmenn héldu
yfirráðum sínum í landbúnaði, áttu
stórar landareignir þar sem blá-
fátækir landbúnaðarverkamenn
unnu verkin. (Þetta kerfi, svokallað
latifundia-kerfi, höfðu Spánverjar
einnig flutt út löngu áður til Suður-
Ítalíu og Suður-Ameríku, og er ekki
hægt að segja annað en sá útflutn-
ingur hafi verið til bölvunar.) Lýð-
ræði komst ekki á, m.a. vegna þess
hve landeigendur voru öflugir.'
í Skandinavíu, t.d. Noregi, jókst
sjálfseign smám saman eftir því sem
leið á 19. öldina. í Noregi voru 57%
býla í sjálfseign árið 1801 og 75%
1875.8 Mjöset segirað þetta hafi orð-
ið til þess að jafnréttisþjóðfélag með
réttlátri tekjuskiptingu hafi smám
saman byggst upp. Jafnframt segir
hann að „lénsk öfl hafi verið veik á
Norðurlöndunum," og það hafi hjálp-
að til. Þjóðfélagið hafi smátt og
smátt orðið lýðræðislegra í fram-
haldinu.9 Ályktun Mjösets um veikt
lénsskipulag á Norðurlöndunum er
vafasöm að mínu áliti, m.a. vegna
þess að Mjöset skilgreinir ekki hvað
lénsþjóðfélag er.
Snúum okkur aftur að íslandi.
Urðu vaxandi sjálfseign og veik
lénsk öfl til þess að þjóðfélagið
þróaðist á hnökralítinn hátt úr aftur-
haldssömu og vanþróuðu landbún-
aðarsamfélagi í ríkt iðnþjóðfélag
byggt á sjávarútvegi? Hér á eftir er
ætlunin að gera grein fyrir athugun
á ýmsum þáttum bændasamfélags-
ins við Eyjafjörð á 19. öld, og um
leið er gerður samanburður við þá
rannsókn sem hefur verið helsta
fróðleiksnáman um marga þætti
þessa þjóðfélags, ritgerð Björns
Teitssonar um bændasamfélagið í
S-Þingeyjarsýslu 1703-1930.
Fyrst er rætt um lengd leiguábúð-
ar, en það atriði skiptir talsverðu
máli þegar metið er hversu kúgaðir
leiguliðarnir voru. Þessu næst er
rætt um landeign og landeigendur
og loks um landskuld og leigur.
Flökkuðu leiguliðar
eða ekki?
Það er viðtekin söguskoðun að leigu-
liðar hafi stöðugt verið að flytjast á
milli bæja, nánast ár frá ári. Björn
Teitsson heldur þessu fram í riti
sínu um þingeyska bændur.10 Álykt-
un hans er reyndar ekki byggð á ná-
kvæmri rannsókn á kjörum leigu-
liða, heldur á einstökum dæmum
og athugun Jóns frá Ystafelli. Björn
greinir síðan frá því að á 19. öld hafi
smám saman komist festa á búsetu
bænda, og þegar 20. öldin rann upp
með mjög aukinni sjálfseign hafi
dýrðartíð búfestunnar runnið upp.
Gísli Ágúst Gunnlaugsson ræðir um
trygga leiguábúð og sjálfsábúð, sem
andstæðu við þau búsetuskilyrði sem
íslenskir leiguliðar bjuggu við.11
Þetta flakk leiguliðanna ætti þá
að vera dæmi um það hversu jarð-
eigendur kúguðu landseta sína.
Með því að láta þá vera á stöðugu
flakki var hægt að krefjast hærri
leigu fyrir jörðina í hvert skipti sem
nýtt fólk kom til að setjast að. Raun-
ar finnast dæmi um þetta: Hörg-
dælskur landeigandi, Jón Bergsson,
sem við fáum að kynnast nánar á
eftir, hélt leiguliðum sínum á stöð-
ugu flakki og hækkaði leiguna eins
og hann gat.12
34 SAGNIR