Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 70

,Þeir sem guðirnir elska ...
Hin mikla lækkun ungbarna-
dauða vekur margar spurn-
ingar og verður hér á eftir
reynt að leita nokkurra svara, meðal
annars við eftirtöldum spurningum:
Hvernig breyttist hlutfall þeirra sem
dóu innan við eins árs á 18. og 19.
öld og af hverju dó svona stór hluti
ungbarna á þessum öldum? Var það
fæði eða húsnæði sem olli eða voru
það sóðaskapur og sjúkdómar sem
kostuðu ungbörnin lífið? Eða voru
þau drepin af ráðnum hug?
Ungbarnadauði
Ef ungbarnadauði á íslandi á s. hl.
18. aldar er borinn saman við ung-
barnadauða í grannlöndunum á
sama tíma kemur í ljós að á 18. öld-
inni er hlutfall þeirra barna sem
TAFLA 1.
Fjöldi fæddra og dánartíðni ungbarna
í Petalax, Umeá og Rödön 1805-59.
Sóknir Fjöldi fæddra barna Dánartíðni ungbarna %o
Petalax 1827-59 2113 328.0
Umeá 1805-07 1082 258.8
Umeá* 1811 344 375.0
Rödön 1820^19 787 116.9
* Árin 1808-10 eru undanskilin vegna óvana-
lega hárrar dánartölu af völdum taugaveiki.
deyja innan við eins árs aldur hvergi
jafn hátt og á íslandi.2 Þetta sést
glöggt á súluriti 1. Á sama tíma var
ungbarnadauði í Norður-Frakklandi
milli 200 og 300%o en yfirleitt undir
200%o í Suðvestur-Frakklandi.3
Hin háa dánartíðni íslenskra ung-
barna á 18. öldinni er ekkert eins-
dæmi eins og kemur í ljós ef hún er
borin saman við ungbarnadauða
smærri svæða innan ríkjaheilda en
ekki meðaltöl heilla landa. En þar
sem mismunur milli héraða og ára
vill oft týnast þegar tekin eru meðal-
töl fyrir lönd og löng tímabil er þetta
ekki alltaf Ijóst. Lítum nú á nokkur
svæði sem hafa haft óvenju mikinn
ungbarnadauða líkt og ísland.
Á s. hl. 19. aldar var ungbarna-
dauði mikill í Suður-Þýskalandi sem
varð til þess að athugaðar voru eldis-
venjur á svæðinu. Kom þá í ljós að í
þeim héruðum þar sem tíðni ung-
barnadauða var hæst var óalgengt
að ala kornabörn á brjóstamjólk en
hins vegar dóu mun færri ungbörn í
þeim héruðum þar sem brjóstaeldi
var almennt. Til dæmis var ungbarna-
dauði 37% á tímabilinu 1878-82 í
héraðinu Oberbayern, þar sem
meiri hluti ungbarna var aldrei
brjóstaalinn, en á sama tíma var ung-
barnadauði í Oberfranken, þar sem
brjóstagjöf var almenn, 18,4%. Öll
héruðin sem rannsóknin náði til
voru í Þýskalandi sunnanverðu og
voru því ekki ýkja frábrugðin hvort
öðru hvað varðaði trúarbrögð og
menningu. Því má ætla að áhrif
annarra þátta en eldisvenja á ung-
barnadauðann hafi verið í lág-
marki.4
Rannsóknir frá Petalax og nær-
1 iggjandi sænskumælandi sóknum í
Ostrobothnia í vestanverðu Finn-
landi og Umeásókn í Vásterbotten í
Norður-Svíþjóð sýna einnig fylgni
ungbarnadauða og eldis. í þessum
sóknum fóru hvítvoðungar á mis við
brjóstamjólk og tíðni ungbarna-
dauða þar var mun hærri en í Rö-
dön í Jámtalandfylki í Svíþjóð eins
og sést á töflu 1. í Rödön höfðu
mæður börn sín lengi á brjósti en
að öðru leyti voru ytri skilyrði í
sóknunum svipuð.3
Síðan 1838 hefur tíðkast á íslandi
að skrá tölu þeirra er deyja áður en
eins árs aldri er náð. Fram um miðja
öldina var ungbarnadauði hér svip-
aður og í Petalax, Umeá og þeim
hlutum Suður-Þýskalands þar sem
ungbörn fóru á mis við brjósta-
mjólk. Árin 1851-55 var ungbarna-
dauði hér orðinn mun minni eða
22,6%.6 Skýringin á þessari lækkun
er að hluta til sú að á sjötta áratugn-
um var tiltölulega lítið um farsóttir.
Heimildir: ísland og Svíþjóð; Gísli Gunnarsson: The Sex Rutiu, the In-
fant Mortality and Adjuining Societal Response in Pretransitional lce
land, Lundur 1983, 6.
Danmörk, Finnland og England; Loftur Guttormsson: „Barnaeldi, ung-
barnadauði og viðkoma á Islandi 1750-1860." Athufn ug urö. Afmœlis-
rit helgad Matthíasi Jónassyni áttrœðum, Rv. 1983, 149.
40i
LÍNURIT 1
Ungbarnadauði á íslandi
1841-1900
20
10
5
1841 184(1 1851 185(> I8(il I8(i(i 1871 1876 1881 1886 1891 1896
1845 1850 1855 1860 1865 1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900
Heimild: Tulfrœðihandhók 1984. Hagskýrslur íslands II, 82, Rv. 1984,
12-13.
66 SAGNIR