Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 61

Illir verslunarhættir
Um aldamótin 1700 varð Tómasi nokkrum Konráðssyni á að selja i
Búðakaupstað 8 vættir fiska (320 kg), en hann hafði veitt þær í Stapa-
umdæmi. Sjálfur bjó hann á svæði Rifshafnar (Ólafsvíkur). Eina máls-
vörn hans var að honum buðust betri kjör að Búðum. Þetta játaði
hann 1697.22
Árið 1701 féll dómur í málinu á Alþingi:
Þá í herrans nafni, eftir undanfarinni gaumgæfilegri athugan
málsins, er fullkomleg ályktun og endilegur dómur lögmanna og
lögréttunnar, að þó málsprócessinn af Christians Paulssonar
hálfu sé ei svo löglega sóttur, sem þeim skilst tilheyrt hafi, einnig
undirdómarans, Þórðar Steindórssonar, dómur ei svo riktugur
framkominn sem skyldi, kunnum vér samt sem áður Tómas
Konráðsson ekki frían að sjá, þar hann viljuglega hefur með-
kennt sig hafa forboðna höndlun gert við kaupmanninn Hlein
Dittleifsson að Búðum á þeim fiski, sem aflaður var í Stapans
distrikti, og kaupmanninum Christian Pálssyni (sic) hefði mátt
tilheyra að kaupa. Því dæmum vér Tómas Konráðsson sig að
hafa forbrotið í móti kóngl. octroyers 8da pósti og svo í móti
kóngl. forordning með íslands taxta 1684, og að hann þar eftir
straffast skuli uppá hans búslóð og Bremerhólm.23
verði að vita hve mörgum þeir þurfi
að þjóna en slíkt gæti orðið erfitt ef
mönnum væri frjálst að versla hvar
sem er en hann vill um leið að
menn geti farið til næsta kaup-
manns og verslað við hann ef í
harðbakkann slær.
Óskamynd Árna af kaupsvæða-
verslun er því sú að kaupmenn
standi í ákveðinni samkeppni sín á
milli en viti alltaf nokkurn veginn
hve mörgum þeir þurfi að sinna.
Ymsum gæti fundist mótsögn í
þessu hjá honum, ekki sé sama
hvort fólk fari á flakk með vörur sín-
ar í félags- eða kaupsvæðaverslun,
en það þarf ekki að vera.
í kaupsvæðaverslun getur kaup-
maður áætlað fjölda kúnna en þó er
sú hætta fyrir hendi að hann missi
einhverja yfir á næstu höfn. Þetta
knýr hann til að veita góða þjónustu
og vera með bærilegar vörur. I félags-
verslun væri allsstaðar sama vara.
Ef kaupmaður félagsstjórnar væri
síðan með einhverja stæla gagnvart
viðskiptavinum sínum, s.s. að skylda
þá til að kaupa af sér ákveðið magn
af óþarfa og þar fram eftir götunum,
þá gátu þeir farið eitthvað annað í
von um betri kjör, — ekki betrí vörur.
Nágrannakaupmaðurinn fengi yfir
sig hrúgu af fólki og hætta væri á
vöruþurrð. Þetta hlaut að verða
áhyggjuefni hjá félagsstjórn þannig
að hún tæki jafnvel upp svæðaskipt-
ingu. Niðurstaðan yrði því verri vör-
ur auk kaupsvæða. Vel má vera að
Árni hafi séð þetta þannig fyrir sér.
Viðmiðun hans er ugglaust tíma-
óiliö 1620-1660 en þá sá eitt félag
um íslandsverslunina. Ekki er Ijóst
að hve miklu leyti kaupmenn voru
þá sjálfstæðir gagnvart félagsstjórn-
inni en þeim var a.m.k. ekki heimilt
að selja neitt í eigin þágu. Það brást
þó þegar líða tók á tímabilið. En
ekki er þar þó við mannvonsku
kaupmannanna að sakast. Skilyrði
Dana til verslunar voru heldur bág-
borin; stríð við Svía og verðhækkan-
ir erlendis, og má sem dæmi nefna
að korn þrefaldaðist í verði um 1630
en stóð í stað hér nema í skamman
tíma.15
Árni hlýtur að byggja þessa óska-
mynd sína á því að sýslumenn kom-
ist upp úr vasa kaupmanna og hafi
eftirlit með þeim enda þótt hann
segi það ekki berum orðum. Hann
minnist ekki heldur á það hvernig
refsingum skuli háttað fyrir að
versla við vitlausan kaupmann þeg-
ar ekki þótti næg ástæða til. Við
skulum láta þetta liggja á milli hluta
en spurningin er hvort kaupmenn
hefðu haft bolmagn til að leggja út í
hatramma samkeppni. Vegna fasta
verðsins var oft um beint tap að
ræða fyrir þá að flytja inn sumar
vörur. Einnig skorti þá samstöðu
um að koma vörum á markað í
Hamborg þannig að Hamborgurum
reyndist auðvelt að halda verði á
fiski niðri Kaupmenn reyndu síðan
að bæta sér upp tapið með því að
skylda landsmenn til að kaupa ákveð-
ið magn af varningi sem ekki var á
föstu verðlagi, t.d. brennivíni og
tóbaki.1*’ Og lái þeim hver sem vill.
Raunin varð hins vegar sú þegar
félag var stofnað um verslunina árið
1733 að landsmenn völdu sér
hafnir. Sýslumenn höfðu öflugt eftir-
lit með innflutningi og fengu til þess
stuðning frá stjórninni í Danmörku.
Einnig stóð félagið sameinað á er-
lendum mörkuðum og kom afurð-
um íslendinga í gott verð. Og allir
virðast hafa verið ánægðir, —
a.m.k. á meðan íslenska verslunar-
félagið starfaði, en í því voru eink-
um náungar sem höfðu tekið þátt í
kaupsvæðaversluninni.17 Ekki má
þó dæma Árna Magnússon út frá því
sem gerðist þrjátíu árum eftir að
hann skrifaði greinargerð sína. En
látum þá athugasemdum lokið í bili
og snúum okkur aftur að rökum
Árna.
Handverksmenn til
/
Islands?
Árni efast stórlega um að verslunin
geti aukist hvort sem um er að ræða
félags- eða kaupsvæðaversiun eins
og andmælendur hans hafi talið því
að allt sem landsmenn geti verið án
fari og hafi farið úr landi. Þeir geti
hreinlega ekki verslað meira við
kaupmenn þótt þeir fegnir vildu og
reyndar þyrftu.
Hann fær heldur ekki séð á hvern
hátt handverksmenn ættu frekar að
fást til landsins með félagsverslun
en einhverju öðru verslunarfyrir-
komulagi, eins og Nebel heldur
fram, því að innflutningur á mönn-
um sem gætu tekið fólk í læri væri
SAGNIR 57