Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 57

sem bæði hafa mikinn áhuga á sögu staðarins og tíma
til þess að sinna nefndarstörfum.
Það er sjálfsagt mjög misjafnt hvernig ritun sögu bæja
og annarra byggðarlaga hefur verið ákveðin. Stundum
hafa einstaklingar boðið fram verk sem þeir hafa unnið
að í hjáverkum en í öðrum tilfellum hafa sveitarstjórnir
átt frumkvæði að sögurituninni og ráðningu söguritara.
En hvernig sem að þessu er staðið þá er þó ákaflega
nauðsynlegt að verkþegi og verktaki setjist niður strax í
upphafi og skipuleggi verkið, stærð þess og tilhögun,
og reyni að glöggva sig á fjölda binda ritverksins. Á
þann hátt má komast hjá ýmsum erfiðleikum síðar. Þyk-
ist ég tala hér af nokkurri reynslu því þannig var ekki
staðið að málum við ritun sögu Ólafsfjarðar, Hundrað
ár í Horninu, og þegar handritið var endanlega búið til
prentunar hafði engin ákvörðun verið tekin um áfram-
hald verksins. Góður undirbúningur stuðlar að góðum
árangri og jafnframt getur sá er verkið lætur vinna þá
betur áttað sig á því hve mörg ár það mun taka. Það vill
nefnilega stundum brenna við að ráðamenn sveitarfé-
laganna haldi að sagnfræðingi nægi árið til þess að
rannsaka sögu viðkomandi staðar og setja hana á blað,
ef til vill er þá tekið mið af rithöfundum sem skrifa
skáldsögu fyrir hver jól. Mér er t.d. kunnugt um að þegar
i"áðamenn eins stærsta kaupstaðar landsins voru að
leita að sagnfræðingi til að rita sögu staðarins nú fyrir
nokkrum mánuðum þá reiknuðu þeir með því að rann-
sóknin og ritunin tæki 1 - 2 ár, að minnsta kosti sumir
þeirra!
Eftir að sagnfræðingur hefur tekið að sér að rannsaka
°g rita sögu einhvers byggðarlags verður það oftast eitt
af hans fyrstu verkum að kanna það sem um staðinn
hefur áður verið ritað. í því efni skiptir mjög í tvö horn.
Um suma staði hefur mikið verið ritað árum saman en
nni aðra hefur lítið sem ekkert verið fjallað, oftast minni
^yggðarlögin. Það gefur auga leið að þarna standa
sagnfræðingar strax í upphafi ákaflega misvel að vígi.
Olafsfjörður er dæmi um einangrað byggðarlag þar sem
íbúarnir hafa fram til þessa talið sig hafa allt annað við
h'mann að gera en að setjast niður til að skrifa um eitt
eða annað. Afleiðingin er sú að nú þegar unnið er að
rannsókn sögu byggðarlagsins er við fátt nýtilegt að
styðjast annað en það sem varðveist hefur af frum-
heimildum: hreppabókum og fundagerðabókum nokk-
urra félaga. í sumum tilfellum er t.d. ekki hægt með
V|ssu að nefna stofnár félaga eða fyrirtækja á þessari öld
Ve§na þess að um þau hefur áður ekkert verið fjallað og
fyrsta fundagerðabók þeirra hefur ekki varðveist. Á
sama tíma hafa sagnfræðingar sem rannsaka sögu
stærri kaupstaðanna ríkulegt efni við að styðjast, ævi-
sógur athafnamanna, rit um sögu fyrirtækja og félaga-
samtaka og jafnvel góð skjalasöfn.
Því verður vart á móti mælt að sá sem vinnur að rann-
sokn byggðasögu er í flestum tilfellum einangraður og
a því oftast erfitt með að leita til annarra með ýmis vafa-
rnál eða vandamál. Sjálfsagt þurfa sagnfræðingar mis-
jafnlega mikið á slíkum stuðningi að halda, allt eftir því
t'vernig vinnubrögð þeir hafa tamið sér og hversu ve!
I)(‘ir eru að sér í fræðunum. Mér koma t.d. í hug ýmis
orð og hugtök í gjörðabókum hreppanna frá síðustu öld
og ýmsar tölulegar upplýsingar í hreppaskilabókum
sem stundum tók mig langan tíma að fá einhvern botn
í. Á slíkum stundum er ekki laust við að maður finni til
einangrunar. Víða erlendis eru til handbækur um
byggðasöguritun og tímarit, og jafnvel eru starfandi
deildir innan sagnfræðideilda háskólanna sem sérhæfa
sig í byggðasögu. Má nefna sem dæmi að í Noregi hefur
verið staðið vel að þessum málum og byggðasögu verið
gert þar hátt undir höfði.1 Vel mætti hugsa sér að í sagn-
fræðinámi við Háskóla íslands yrði komið á námskeiði
þar sem tekin yrðu fyrir þau fjölmörgu atriði sem á vegi
byggðasöguritara kunna að verða og geta valdið honum
erfiðleikum ásamt markvissri leiðsögn um notkun
Þjóðskjalasafns íslands og önnur stærstu skjalasöfn
landsins.
Skoðanir manna á því hvernig eigi að rita byggða-
sögu eru mjög skiptar. Sem dæmi má nefna heima-
menn sem vilja fá sem nákvæmasta frásögn af sínu
fólki, sögu félaga í bænum o.s.frv. Hins vegar eru svo
sagnfræðingar sem margir hverjir gera allt aðrar kröfur
um efnistök og fræðilega úrvinnslu efnisins. Hef ég þá
sérstaklega í huga þá sagnfræðinga sem gagnrýnt hafa
rit kollega sinna á þeim forsendum að þau fjölluðu of
mikið um menn og málefni á viðkomandi stað, væru
uppfull af efni sem kæmi ekki öðrum við en innansveit-
armönnum. Þessi mismunandi sjónarmið geta valdið
þeim sagnfræðingi sem tekur að sér að rita sögu kaup-
staðar nokkru hugarangri og erfiðleikum. Þarna held ég
að söguritarinn verði að taka mið af því hver það er sem
lætur vinna verkið og ekki síður þeirri staðreynd að þeir
sem fyrst og fremst koma til með að kaupa og lesa rit-
verkið eru heimamenn og aðrir þeir sem á einhvern hátt
tengjast staðnum. Söguritarinn verður þó að gæta þess
að tengja verk sitt þjóðarsögunni eftir því sem hægt er.
Komum við þá aftur að því að þeir sem rita sögu smærri
byggðarlaganna standa í flestum tilfellum verr að vígi
en þeir sem rannsaka sögu stærstu kaupstaðanna sem
mest hafa tengst framvindu þjóðarsögunnar. Niðurstað-
an getur því oft orðið sú að aðeins partur byggðasögu-
rits stendur undir nafni sem sagnfræði. Afgangurinn er
samansafnaður fróðleikur um eitt og annað úr sögu
byggðarinnar sem heimamenn, og ef til vili ýmsir aðrir,
hafa gaman og jafnvel gagn af. Á ekki slík söguritun full-
an rétt á sér?
Tilvísun
I Sjá t.d. grein Jörn Sandnes í Landnámi Ingólfs 2. Rv. 1985,
155-159.
SAGNIR 53