Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 31

ándu aldar þarf samgöngukerfið ekki að hafa breyst mikið.
Leiðirnar sem fólk valdi sér fóru vitanlega eftir árferði og að-
stæðum hverju sinni, en fastmótaðar leiðir hljóta þó að hafa
myndast nokkuð snemma á milli landshluta, algengra áfanga-
staða og innan sveita. Þessar leiðir hafa verið þar sem aðstæður
hafa verið ákjósanlegar, við traust vöð og greiðfær skörð, en
sneitt framhjá ófærum, votlendi og úfnum hraunum. Þannig má
ætla að mestallt samgöngukerfið hafi haldist í aðalatriðum lítið
breytt fram eftir öldum, enda farartækin þau sömu. Margt get-
ur hinsvegar gert það að verkum að vegir breytist, færist úr stað
eða jafnvel leggist niður. Sumstaðar hafa vöð spillst, mýrar orð-
ið ótræðar eða jarðeldar spillt landi. Eins geta áfangastaðir og
mismunandi vægi þeirra átt stóran þátt og jafnvel valdið því að
nýjar og betri leiðir finnast.
Gamlar götur
Helgi Þorláksson sagnfræðingur hefur skrifað mikið um gamlar
götur og legu höfuðbóla við þær á Sturlungaöld. Jafnframt hef-
ur hann smíðað þá kenningu, að við samþjöppun valds á Sturl-
ungaöld hafi orðið aukin þörf á því að valdamenn veldu sér höf-
uðból í þjóðbraut. Sú breyting hafði þá orðið að goðar réðu ekki
einungis fyrir einu afmörkuðu goðorði heldur höfðu goðorð
safnast saman á hendur fárra, sem þess í stað stjómuðu heilu
landshlutunum. Til þess að valdsmennirnir hefðu góða yfirsýn
yfir öll goðorðin var hentugast fyrir þá að búa í þjóðbraut „...þar
eð ekki var eingöngu hægt að treysta á auð og hervald heldur
þurftu höfðingjar jafnan að tryggja sér fylgi, koma sér upp
bandamönnum, fylgjast náið með gerðum andstæðingsins og
taka erfiðar ákvarðanir."4
Helgi byggir kenningu sína á rannsóknum á gömlum þjóð-
leiðum í kringum höfuðból. Þannig hefur hann sýnt fram á að
forn höfuðból líkt og Oddi, Hmni og Sauðafell lágu öll við mik-
ilvægar þjóðleiðir.5Um Reykholt og Stafholt segir Helgi:
Sama skýring er helst á búsetuskiptum Snorra Sturluson-
ar sem fluttist frá Borg á Mýmm að staðnum Reykholti
og náði líka undir sig staðnum í Stafholti sem hann lét
sér annt um og sat þar stundum. Hugsanlegt hefði verið
fyrir Snorra að sitja áfram á Borg, eftir að hafa náð stöð-
unum, og láta sér nægja að njóta einungis tekna af þeim
en það gerði hann ekki; báðir staðirnir vom í þjóðbraut
en hið sögufræga höfðingjasetur Borg mun hafa talist
vera úr leið um 1200.6
Þjóðleiðir í nágrenni Reykholts
á Sturlungaöld
Þegar farið er úr Borgarfirði og suður til Arnessýslu í Sturlungu
og íslendingasögum er jafnan talað um „að fara suður heiðar" eða
„að fara Bláskógaheiði". Bláskógaheiði er heiðin norður af Þing-
völlum, austan og upp af Armannsfelli, en byggðin í kringum
Þingvallavatn var áður fyrr kölluð Bláskógar.7 Heiðin austan við
Armannsfell nefnist Gagnheiði. Um þessar heiðar lágu þjóðleið-
ir milli Vesturlands og Þingvalla á Sturlungaöld, en hvergi er
minnst á að leiðin milli jökla, Kaldidalur, hafi verið farin. Ekki
er hægt að staðhæfa það að engin leið hafi legið um Kaldadal á
þessum tíma þó svo hvergi sé á hana minnst, en hins vegar má
draga þá ályktun að hún hafi ekki verið jafnfjölfarin og síðar
varð, til að mynda á nítjándu öld.“
Af samanburði má sjá að þær þjóðleiðir sem famar em á
Sturlungaöld era svo til þær sömu og tíðkuðust á nítjándu öld.
Þannig em leiðimar um Gagnheiði og Uxahryggi mikið famar
milli Lundarreykjadals og Þingvalla. A hinn bóginn þegar farið
var milli Þingvalla og Reykholts virðast menn fara
leiðina fyrir Ok, eða Okveg, en koma niður með
Rauðsgili, en ekki Giljum, eins og tíðast var á nítj-
ándu öld. Það orsakast ef til vill af mikilvægi Reyk-
holts á þeim tímum, og söguhetjur Sturlungu áttu títt
erindi þangað. Ef farið var milli Þingvalla og Norður-
lands er það krókur að fara í Reykholt og því má ætla
að einnig hafi verið riðið niður hjá Giljum líkt og
túlka má úr Harðarsögu.
I Harðarsögu segir frá þegar Grímkell, faðir Harð-
ar, fór stefnuför að Torfa Valbrandssyni á Breiðabóls-
stöðum, bænum sem Reykholt síðar byggðist út frá:
„Þeir riðu um Gjábakka, svá til Klufta ok um Ok, svá
ina neðri leið ofan hjá Augastöðum ok svá á Breiða-
bólstað."9 Helst má skilja þessa tilvitnun sem svo að
Grímkell og menn hans hafi riðið niður af heiðinni
hjá Augastöðum, þar sem sögnin „að ríða ofan hjá"
einhverju merkir venjulega að fara niður á við. Hins-
vegar ber það ekki saman við aðrar leiðarlýsingar
sem finna má um Okveginn, líkt og í Sturlungu. f
Sturlungasögu em tvær heimildir um hvar farið var
niður af Okveginum og í báðum tilvikum er það hjá
Rauðsgili.10 Aðrar frásagnir Sturlungu, þar sem leiða
má líkur að Okvegurinn hafi verið farinn, benda ótví-
rætt til að oftast hafi verið farið niður hjá Rauðsgili,
Rauðsgil í Reyklwltsdal, en meðfram því lá vestari grein Okvegar niður að
Steindórsstöðum í Reykholtsdal.
enda Reykholt oftast annaðhvort áfangastaður eða
upphafsstaður. Til að dæmis má ímynda sér að þegar
Snorra Sturlusyni var ráðinn bani árið 1242 hafi til-
ræðismennirnir komið niður Rauðsgilið því þeir
komu að sunnan yfir heiðarnar til Reykholts.
Yngri heimildir, svo sem frá nítjándu öld, greina
frá tveim leiðum niður af Okvegi, annarsvegar hina
efri leið sem lá niður hjá Giljum, en hinsvegar neðri
29