Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 28

manna frá síðari hluta 18. aldar, sem flest allar gáfu
íslenskri tónlist falleinkunn, voru taldar helstu heim-
ildir um söng og hljóðfæraleik íslendingar á þeim
tíma. Með þetta í huga er ekki að undra að flestir hafi
áætlað sem svo að sú litla tónlist sem hér hljómaði á
18. öld hafi verið hörmuleg, og í raun og veru hafi ís-
lendingar algerlega farið varhluta af allri tónlist á
þessum tíma, verið sönglaus þjóð. Þegar betur er að
gáð kemur hins vegar í ljós að svo var ekki, aðeins
þarf að leita fanga víðar og rýna betur í heimildir.
Erlendum ferðamönnum fannst flestum ekki
mikið til íslenskrar tónlistar koma hvorki söngs né
hljóðfæraleiks og töldu flesta Islendinga gjörsamlega
hæfileikalausa á því sviði. Dæmi um það eru um-
mæli Niels Horrebow29 (1712-1760) um íslenska tón-
list um miðbik 18. aldar þar sem segir meðal annars:
Hin eina skemmtun, sem þeir [íslendingar]
iðka, er að kyrja hátt hin fornu, íslensku hetju-
kvæði, sem þeir kunna ógrynni af. Við þau
hafa þeir eins konar ruddaleg lög, því að þeir
kunna ekkert til tónlistar eða hljómlistarleiks,
nema einstöku fyndnir náungar, sem hafa séð
Dani leika á fiðlu, og herma það svo eftir
þeim, án þess þó að kunna nokkuð til þessa
leiks.30
Víst er að ferðamennirnir sem hingað komu skrif-
uðu samviskulega niður það sem þeir sáu og heyrðu
og engin ástæða til annars en að ætla að þeir hafi sagt
rétt og satt frá.
Hins vegar ber að hafa í huga að ferðamennimir
vom oftast efnaðir menntamenn af góðum ættum.
Það má því ætla að þeir hafi farið til guðþjónustu í
betri kirkjum þar sem öll tónlist hefur verið flutt af
prestum og drengjakómm við orgelundirleik í stað
almenns safnaðarsöngs. Einnig hafa þeir vanist ann-
ars konar og líklega mun virðulegri skemmtunum
þar sem atvinnuhljómlistarmenn hafa leikið undir
dansi.
Meðal sérkenna íslenska söngsins er hversu mik-
ið er sungið í samstíga fimmundum31 og tritonus32
sem var bannað samkvæmt öllum tónfræðireglum
þar sem þessi tónbil hafa óþægilegan hljóm sem hef-
ur eflaust verið ein ástæða þess að útlendingum hef-
ur fundist söngurinn falskur.
Mun jákvæðari ummæli um söng og tónlistar-
flutning Islendinga eru lýsingar þeirra sjálfra og
næstu nágranna. Þar á meðal er lýsing í ævisögu Jóns
Steingrímssonar eldklerks (1728-1791). Undir lok
sjálfsævisögu sinnar kemur Jón inn á það hversu
mikla ánægju hann hafi haft af fögrum söng þó hann
sjálfur hafi ekki verið mikill söngmaður. Jón þakkar
guði fyrir það að eiginkonur sínar, börn og stjúpbörn
hafi öll haft góð hljóð og skýrir frá því að börnin hafi
lært og æft tvísöng og sungið sín á milli og með öðr-
um marga slíka sálma. A nokkrum stöðum í ævisögu
sinni getur Jón um lystilegan söng og langspilsleik en
hann sjálfur var lærður á hljóðfæri.33
Víða í heimildum þar á meðal í íslenzkum ævi-
skrám er getið um fjölda söngmanna sem báru marg-
ir viðurnefni vegna góðrar söngraddar auk allra
þeirra manna og kvenna sem þekkt voru af kvæða-
flutningi. A átjándu öld höfum við bæði biskupa og
presta sem voru annálaðir söngmenn og kenndu
sumir þeirra söng í Skálholtsskóla um lengri eða
skemmri tíma.34
Til eru nokkur þekkt sönghandrit frá 18. öld. Þar á meðal er
Lbs. 1927,4to. Hymnodia Sacra skrifað af Guðmundi Högnasyni
(1713-1795) presti í Vestmannaeyjum 1742 sem hefur að geyma
101 sálm með nótum.35 Við þessi handrit bætast nú fjöldi áður
óþekktra nótnahandrita sem rituð eru á 18. öld og komið hafa í
leitirnar og er ljóst að mörg falleg sálma- og kvæðalög hafa fall-
ið í gleymsku.
Um sönglist íslendinga skrifar Hallgrímur Helgason í ís-
lenskri tónmenntasögu „Vissulega hafa Islendingar jafnan haft
yndi af söng. Þeir sungu af innri þörf, óáreittir af reglum og fyr-
irskriftum. Tóniðkun byggðist á brjóstviti frekar en bókviti."36
Varla er hægt að lýsa íslenskri sönglist og þróun hennar betur en
Hallgrímur gerir hér þar sem hann dregur fram þann mikil-
væga þátt að flutningur söngs var nánast alveg frjáls og hver
hafi sungið með sínu nefi. Grallarasöngurinn var söngur alþýð-
unnar, einfaldur, vanabundinn söngur sem allir gátu tekið und-
ir, hann var „Barkasöngur náttúruþjóðar".37
Niðurstöður
Helstu heimildir okkar um tónlistarlíf á 16., 17. og 18. öld hljóta
að vera sá gífurlegi fjöldi nótnahandrita sem hafa fundist við
rannsókn þá sem unnin hefur verið á íslenskum tónlistararfi á
vegum Collegium Musicum.
Þessi áður óþekktu nótnahandrit sýna glöggt hversu röng
þessi langlífa kredda er um skort okkar á tónlist fyrr á öldum.
Allur sá fjöldi nótnahandrita sem varðveist hefur, hljóta að telj-
ast góð heimild um tónlistarkennslu og -þekkingu sem hefur
verið fyrir hendi og að söngurinn lifði góðu lífi hérlendis. Að-
eins lítill hluti af öllum þeim nótnahandritum sem hafa fundist
eru beinar uppskriftir annarra tónlistarhandrita og grallara.
Flest þeirra innihalda lög úr ýmsum áttum og eru óyggjandi
sönnun þess að margir hafi getað lesið eða skrifað nótur enda
afar ólíklegt að fólk hafi skrifað nótur aðeins til að sýnast og eytt
dýrmætu pappírsplássi í slíka sýndarmennsku. Lagboðarnir38
sem alls staðar vaða uppi gefa einnig til kynna að íslendingar
þekktu fjölda laga sem hægt var að vísa í og fólk hafi getað
sungið þau eftir minni. Afar ólíklegt má telja að fólk hafi haft
fyrir því að skrá fyrirferðamikla nótnaskrift og löngu gleymda
lagaboða ef enginn hefði haft not af því.
Athugun á íslenskum tónlistararfi var orðin löngu tímabær
þegar Collegium Musicum lagði upp með þetta metnaðarfulla
verkefni, að rannsaka íslensk tónlistarhandrit á öldum áður.
Með þessari rannsókn á vegum Collegium Musicum er í raun ver-
ið að draga fram í dagsljósið áður óþekktan heim íslenskrar tón-
listar sem hefur legið falinn í íslenskum handritum um aldir.
Satt er að íslendingar notuðu löngu úrelta nótnaskrift, þver-
brutu allar tónfræðireglur og skorti fullkomin hljóðfæri. Það
þarf hins vegar ekki að merkja að hér hafi ekki verið nein tón-
list. Niðurstöður þeirra rannsókna auk þeirra fjölmörgu manna
sem þekktir voru að góðum og miklum söng ásamt lýsingum og
skrifum Islendinga um tónlist sýna svo ekki verði um villst að
Islendingar voru síður en svo sönglaus þjóð fyrr á öldum. Sú
mynd sem við höfum haft til þessa af íslenskri tónlist hefur ein-
faldlega verið máluð of dökkum litum.
26