Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 53

Laugavegurinti í upphafi 4. áratugarins.
Hallarekstur útvegsins hafði leitt til þess að peningamagn var of
mikið í landinu. Flestar stéttir höfðu krónur á milli handanna en
fengu ekki gjaldeyri fyrir þær til að borga fyrir nauðsynjar sem
þær vanhagaði um: „Þetta er öfugstreymi, sem röng fjármála-
stefna skapar/' skrifaði Bjöm, „og getur aðeins borið að einum
brunni, endað á einn veg. Gjaldmiðillinn, sem fyrir hendi er, en
fær ekki keypt hin erlendu gæði, fellur í verði."49 Þama var
Björn komin að einni meginrót vandans. A meðan gengi krón-
unnar væri skráð hærra en raungengi gæti sjávarútvegurinn, og
þar með helsta gjaldeyrislind landsmanna, ekki borið sig. An út-
flutnings sjávarútvegsins kæmi lítill gjaldeyrir til landsins og án
gjaldeyris væri efnahagslíf landsmanna því sem næst lamað. Því
var efnahagslífið í heild sinni háð því að sjávarútvegurinn gæti
dafnað á eðlilegan hátt og til þess að svo gæti orðið yrði að fella
gengi krónunnar.®
Frá því að haftastefnan var tekin upp í október 1931 var ljóst
að gengi íslensku krónunnar var veikt og vom höftin að nokkm
til þess fallin að verja gengi krónunnar falli eins og kom fram f
bréfi gjaldeyris- og innflutningsnefndar til fjármálaráðuneytis-
ins 14. febrúar 1933. Þar var tilmælum Verslunarráðs um afnám
haftanna mótmælt enda gæti það hugsanlega leitt til þess að
„stórfelt verðfall" yrði á gengi krónunnar og því taldi nefndin
„óhugsandi að afnema innflutningshöftin á þessu ári [1933]."51
Hins vegar vildi nefndin að endurskoðun á þáverandi reglum
færi fram og þeim breytt að „ýmsu leyti", ef gert væri ráð fyrir
áframhaldandi innflutningshöftum. Björn Ólafsson undirritaði
bréfið með fyrirvara, einn nefndarmanna.
Björn hafði hafnað gengisfellingu í blaðagrein 1933, en við-
urkenndi þó að gengi krónunnar væri of hátt sem væri afar
óhagstætt fyrir sjávarútveginn.52 A Verslunarþinginu 1936 hafði
afstaða Björns ekki breyst, en hann benti á að gengi krónunnar
hafði í reynd verið lækkað með tollahækkunum sem vom sam-
þykktar á Alþingi 1935 ásamt ýmsum aðgerðum gjaldeyris- og
innflutningsnefndar. En lækkunin hefði ekki komið framleiðsl-
unni að gagni því að það fé sem fengist hafði með tollahækkun-
inni væri jafnóðum eytt í nýjar framkvæmdir á vegum hins op-
inbera í stað þess að styrkja útflutninginn eins og Björn hefði
viljað. Björn hafnaði hins vegar alfarið þeirri leið að kaupgjald
yrði lækkað, en sumir forystumenn verslunarstéttarinnar höfðu
haldið þeirri skoðun fram.53 Afstaða Björns til gengisfellingar
átti þó eftir að breytast er leið fram á áratuginn.
Áróður gegn gengisfellingu var mikill allan fjórða
áratuginn. Alþýðuflokkurinn líkti gengisfellingu við
dulbúinn fjandmann „bænda og verkamanna í land-
inu til þess að bjarga við milljónaskuldum" stórút-
gerðarmanna.54 En verkafólk og bændur vom ekki
einu andstæðingar gengisfellingar.
Skuldir innflytjenda í Reykjavík við útlönd skiptu
milljónum, fullyrti Björn Ólafsson í febrúar 1938:
„Allar þær skuldir vom stofnaðar í trausti gjaldeyris-
leyfa sem hafa bmgðist."55 Hin mikla andstaða versl-
unarstéttarinnar við gengisfellingu hlaut að mótast af
miklu leyti af þeim háu upphæðum sem hún skuld-
aði erlendis, því ef krónan félli í verði myndu skuld-
irnar hækka að sama skapi í íslenskum krónum
talið.56 Þegar gengið var loks fellt um 18%, 4. apríl
1939, töldu forystumenn verslunarstéttarinnar geng-
isfellinguna „tilræði við sig,"52 segir Matthías Johann-
essen í ævisögu Ólafs Thors. Gengisfellingin varð
mörgum innflytjendum erfið og „mörg stöndug inn-
flutningsfyrirtæki römbuðu á barmi gjaldþrots".58
Sjálfstæðisflokkurinn var klofinn í afstöðu sinni
til gengislækkunar. Það kom berlega í ljós þegar
gengið var loks fellt, en þá greiddu aðeins níu þing-
menn af sautján atkvæði með gengisfellingunni.59
Formaður flokksins, Ólafur Thors, gerði grein fyrir
afstöðu meirihluta þingflokks sjálfstæðismanna til
gengisfellingarinnar í blaðagrein skömmu eftir geng-
isfellinguna. Þar sagði hann að menn hafi viðurkennt
að krónan hafi í raun verið „hríðfallin," um það hefði
enginn vafi leikið. Ólafur minnti á að útgerðin væri
sá atvinnuvegur sem Reykjavík lifði á, þótt ekki
gerðu sér allir grein fyrir því. En forsenda þess að út-
gerðin gæti borið sig væri rétt skráning krónunnar,
sem hefði verið of há og því hafi orðið að fella geng-
ið.“
í erindi sem Björn Ólafsson hélt í febrúar 1939,
hafði hann haldið sömu rökum á lofti og Ólafur
Thors gerði grein fyrir hér að ofan. Ljóst er að Bjöm
hafði þá fallið frá andstöðu sinni við gengislækkun
51