Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 59

Rústir af sandvamamargarðinum Ranglát í Sauðlauksdal.
Fjölskyldan var nátengd lögbýlinu og lögbýlisbóndanum. Hann
réði fyrir giftingum hjúa sinna en forsenda hjúskapar var jarð-
næði og stofnun lögbýlis. Þessi ráðandi stétt lögbýlisbænda og
höfðingja hélt þannig fast um taumana með takmörkun á jarð-
næði, og þar með hjúskap vinnufólks, og tryggði sér um leið að-
gang að ódýru vinnuafli sem engin samkeppni var um við sjáv-
arútveg.21 Þessi samfélagsmynd endurspeglast víða í Atla. Atli
þráir eigið heimili og hjúskap og leitar til þess sem getur veitt
honum það, hins aldna lögbýlings. Sá hefur allt ráð hans í hendi
sér og orkar það aldrei tvímælis í ritinu. Ennfremur eru hjúskap-
ur og búskapur óaðskiljanleg tvennd:
A[tli]. Fyrst þú ræður mér ekki frá hjúskapnum, þá
muntu ekki ráða mér frá búskapnum.
B[óndinn]. Rétt getur þú til þess, því það er aumingja-
háttur og óráð að vilja kvongast til að ala börn í annarra
manna húsum. Hver maður á að ráða fyrir konu sína og
börn en það má hann ekki hvar hann er annarra hjú.
Hinn aldni bóndi bendir því Atla á landnámstilskipunina sem
áður var getið.22
Ef Björn var áhangandi hins gamla samfélags gæti komið
spánskt fyrir sjónir að hann fagnar landnámstilskipuninni.
Hvers vegna telur Björn hana fagnaðarefni? A tímum harðinda
og hamfara var mönnum tíðrætt um getu landsins til manneld-
is. Björn taldi að landið bæri auðveldlega mun meiri mannfjölda
en almennt var talið. Löngu fyrir tíma upplýsingarinnar höfðu
menn hugfasta glæsta fortíð landsins og dugnað forfeðranna.
En það er eitt megineinkenna upplýsingarinnar að þá fyrst
vaknar trú manna á að raunverulega sé hægt að færa þjóðfélag-
ið í jafngott, ef ekki betra horf en þá var. Fortíðin var mönnum
sönnun þess sem hægt var að skapa. Með þetta til hliðsjónar
deilir Björn á samtíðarmenn sína og segir að í fomöld hafi
mannfjöldi verið mun meiri en nú. Sú var trú manna á tímum
rétttrúnaðar að harðindi, sultur, mannfækkun, pestir og önnur
óáran væri hrísvöndur hins stranga en réttláta guðs. Móti hirt-
ingu alvaldsins stæði enginn mannlegur máttur. Björn taldi
,,[þ]au mörgu eyðikot kringum flesta stórbæi sýna það að höfð-
ingjar [til forna] vildu ekkert láta ónýtast af landeign
sinni heldur að sem flestir fátækir gætu bjargast á
þeirri lóð."23 Orð Björns hljóma sem ádeila á gósseig-
endur og fégráðuga höfðingja. Björn telur einmitt
ástæðu til þess að staglast á þeirri óhagkvæmni sem
felst í of stómm og illa ræktuðum jörðum. Lykillinn
að lífi í landinu og auknum mannfjölda er að það sem
ræktað er sé ræktað vel:
Því eg [bóndinn] ætla til þú [Atli] farir vel að
ráði þínu og alir pening þér til gagns en ekki,
sem nokkrir gjöra, keppast við að hafa mikinn
pening og stóra jörð en vanrækja hana og
svelta peninginn. Já, þeir þrælka fyrir honum
árlega en hafa ekki svo mikið gagn af tveim
kúm sem forstöndugur þrifamaður af einni.24
Bitmst verður þó ádeilan í þessum efnum þegar
Bjöm kallar guð til vitnis, en það gerir hann við fjöl-
mörg tækifæri í ritum sínum. Hann rekur dæmi þess
úr Biblíunni að nægjusemi og samvinna sé lausnin að
velmegun og bættum lífskjörum. Umsvif manna
skulu stjórnast af því sem þeir geta nýtt með skyn-
samlegum hætti:
Að varna þess öðrum [sem er umfram] er
ónáttúrlegt, ósæmilegt og ómannlegt. Hund-
um er það náttúrlegt og það er þeirra siður að
verja öðmm hundum mat þegar þeir em sjálf-
ir svo fullir að þeir geta ekki meira torgað.
Hefðu allir menn þann þanka að þeir þyrftu
ekki að rækta það land, sem þeir búa á, held-
ur vildu hafa mikið að velja úr af því sem nátt-
úran gefur sjálfkrafa, þá yrði að drepa niður
meira en helming þeirra sem löndin byggja.25
Að mínu mati ber ekki að skilja þessi orð Björns á
þann hátt að það stangist á við viðhorf gamla samfé-
lagsins. Hér virðist einungis mælt gegn fégræðgi og
þröngsýni sem hamli fjölgun landsmanna. Hvergi er
að finna tillögu til nýs samfélagsforms, einungis til
betri nýtingar og fjölgunar lögbýla.
Af sama toga er spunnin ádeila Björns á framapot
og skort á samheldni landsmanna. Samvinna þarf
ekki einungis að vera sprottin af guðrækilegum bróð-
urkærleik heldur og einnig af hagkvæmni og hag-
sýni: „Og nái tún ykkar [nágrannanna] saman gjöri
þið einn túngarð, þið þurfið færri hjú og allir útvegir
falla ykkur hægara." Samvinna og hjálpsemi vom að
mati Björns ein meginforsenda bættra lífskjara og
mannfjölgunar í landinu. An hennar væri ógerlegt að
byggja landið aftur þeim mannfjölda sem trú manna
staðfesti að hefði lifað í landinu áður fyrr.26
„Mun eigi það vel fallið að nýr
bóndi taki upp nýjungar?"
Sé Atli brotinn til mergjar má merkja tvöfalt höfuð-
markmið hans. Hið fyrra er að vera alfræðirit um bú-
skap og búfræði, gagnlegur upplýsingabálkur um
búrekstur og safnrit hagnýtra ráða sem hverjum
þeim sem vill reka bú sitt af skynsemi er gagnlegt að
kunna. Hið síðara, og alls engu veigaminna, er
hvatning til hugarfarsbreytingar í anda skynsemis-
stefnunnar.
57