Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 54

Þrátt fyrir að gengisfellingin hafi náð fram að ganga voru
gjaldeyris- og innflutningsmál í miklum ólestri að mati Björns
og í bréfi sínu til viðskiptamálaráðherra á ársbyrjun 1940 til-
kynnti hann afsögn sína úr gjaldeyris- og innflutningsnefnd.
Astæðan var sú að hann taldi að skipulag innflutnings- og gjald-
eyrismála væri „ekki viðunandi eins og nú er ástatt um verslun
og viðskipti."64 Vísir túlkaði afsögn Björns á þann hátt að skipu-
lag haftastefnunnar væri komið á það stig að verslunarstéttin
vildi „engan þátt eiga í framkvæmd [þeirra] mála".65
„Er fært að hafa frjálsa verslun á íslandi?"
Verslun og athafnafrelsi hefur verið grundvöllur velmegunar,
framfara og menningar þjóða á öllum öldum, skrifaði Björn í
Frjálsa verslun 1942. Á sama hátt taldi hann að ógæfa íslands
hefði stafað af verslunarófrelsi og kúgun sem sem þjóðin bjó við
í aldir. Þjóðin hafi orðið að berjast fyrir aukinni sjálfstjórn og
menntun auk bættra skilyrða í landbúnaði og sjávarútvegi. En
mikilvægast var þó þjóðinni að berjast fyrir frjálsri verslun „því
að einokunin á viðskiptunum var að sjúga merginn úr þjóð-
inni." Islendingar áunnu sér verslunarfrelsi og það hafi lagt
grunninn „að nýjum manndómi, og frelsi þjóðarinnar."66 Nú
voru frjáls viðskipti hins vegar fjötruð með haftastefnu stjórn-
valda.
Víðast hvar þar sem haftastefna hafði verið tekin upp var lit-
ið á höftin sem illa nauðsyn, en hér á landi virtust sumir stjórn-
málaflokkar líta á höftin „sem giftusamlega ráðstöfun", skrifaði
Björn 1937, og vilja með þeim raska eða lama frjálsa verslun.67
Það var því ekki að ósekju að harðasta gagnrýni á framkvæmd
haftanna kom frá verslunarstéttinni. Björn fullyrti að verslunar-
höft væru til lengri tíma litið skaðleg og því lengur sem þau
væru, því skaðlegri yrðu þau. Björn skaut föstum skotum að for-
svarsmönnum haftastefnunar: „Ég skal ekki efast um, að þeir,
sem telja höftin nauðsynleg, geri það af sannfæringu og fullum
drengskap." En, bætti hann við, „það var líka sannfæring Dana-
konunga á 17. öld, að einokunarverslunin væri heilladrýgsta
viðskipta skipulag fyrir Islendinga og þeim hentast."68 Lands-
menn höfðu hins vegar fengið nóg af einokunarverslun Dana-
konungs og þeir væru líka að fá sig fullsadda af haftastefnunni
sem hefði lamandi áhrif á þjóðfélagið líkt og einokunarfyrir-
komulagið áður. Stjórnvöld ættu því að afnema haftastefnuna
þar sem hún gæti hvort sem er ekki leyst erfiðleika kreppuár-
anna og það ætti að byrja strax að losa um höftin.69 Auk þess
hafði það sýnt sig að haftastefnan leiddi til skuldasöfnunar er-
lendis sem Björn taldi eðlilega afleiðingu vegna ríkisábyrgðar á
gjaldeyrisleyfum. Á fundi í Verslunarmannafélagi Reykjavíkur
sagði Björn ennfremur:
og fallist á nauðsyn hennar. I erindinu sagði Björn
m.a. að ef frjáls verslun ætti að geta vaxið og dafnað
eðlilega í landinu yrði útgerðin að bera sig, því ef hún
gæti það ekki, yrði hér viðvarandi gjaldeyrisskortur.
Og Björn beindi nú orðum sínum að verslunarstétt-
inni:
Verslunarstéttin verður að gera sér ljóst, að
hún verður nú að standa með sjávarútvegin-
um í því, að hann fái nauðsynlegar réttarbæt-
ur. Það verður hún að gera, þótt það kosti
hana fórnir í svipinn. Ef hún gerir það ekki,
þekkir hún ekki sinn vitjunartíma. Heilbrigð
afkoma útvegsins er ein aðalstoðin undir því,
að hér geti þrifist frjáls og heilbrigð verslun.61
Þótt Björn minnist ekki á gengisfellingu beinum orð-
um fer varla á milli mála hvað hann á við. Rétt gengi
krónunnar var forsenda fyrir því að sjávarútvegur-
inn gæti dafnað á eðlilegan hátt, en frjáls verslun var
undir því komin að sjávarútvegurinn gæti staðið
undir sér.62 Þessi skoðun Bjöms virðist ekki hafa fall-
ið í góðan jarðveg innan Verslunarráðs því að á fundi
þess 7. mars 1939 er ritað í gerðabók að orðrómur
hefði um það skapast að Bjöm hafi ekki starfað af
heilindum í þágu kaupmanna og að hann hafi „í við-
ræðum þeim, sem hann hafði við Ól[af[ Thors o.fl.
stjórnmálamenn um þessi mál, ekki haldið fram sjón-
armiðum Verslunarráðsins með fullri festu."63 Þrátt
fyrir að Björn hafi andmælt orðróminum, má gera
ráð fyrir að um hafi verið að ræða skoðanir hans á
gengislækkuninni, sem hann var líklega fylgjandi í
andstöðu við meirihluta verslunarstéttarinnar. Það
hafi hann gert í þeirri trú að um réttar og óumflýjan-
legar aðgerðir væri að ræða, svo að verslun gæti
dafnað á eðlilegan hátt. Um aðra lausn hefði ekki ver-
ið að ræða.
Ef hins vegar hin opinberu blekkingaleyfi væri ekki út
gefin og hver innflytjandi væri frjáls að kaupa vömrnar,
en yrði hins vegar að bera ábyrgð á að hann gæti greitt
þær, mundi miklu meiri varúð ríkja í viðskiptunum,
bæði af hendi kaupenda og seljenda. Menn mundu ekki
lengi fá vörur, ef þeir gæti ekki staðið í skilum. Það er
lögmál allra viðskipta.70
Eflaust eru þeir ekki margir í dag sem myndu andmæla þessum
rökum Björns, enda einn helsti grundvöllur nútímaviðskipta.
Björn var þess einnig fullviss að frjáls innflutningur myndi leiða
af sér lækkað verð til neytenda.
Þegar fram á 1939 var komið fór andstaðan við höftin vax-
andi.71 Heildsalar í Reykjavík hófu í september það ár, að gefa út
tímaritið Frjáls verslun og skýrir nafngiftin vel það markmið sem
að var stefnt. Björn var í ritstjórn blaðsins og í fyrsta tölublaði
gagnrýndi hann úrelt skipulag haftastefnunar:
Ólafur Thors var framkvæmdastjóri útgerðarfélagsins Kveldúlfs á árunum
1914-1939
52