Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 37

Fellsströnd.1 Þrátt fyrir að í þessum niðjatölum sé áhersla lögð á
karllegginn er ættartala Þórðar rakin í kvenlegg frá Snorra goða
en Þórður tók við Snorrungagoðorði eftir Mána-Ljót,2 sem var
talinn mestur sonarsona Snorra.3 Þess er ekki getið hvernig það
bar að höndum en gera má ráð fyrir að það hafi orðið upp úr
aldamótunum 1100. Ný valdaætt kemur því fram á sjónarsviðið
með Þórði. Hans er ekki getið sem valdamikils höfðingja en
honum bregður fyrir í Sturlungu um 1120 sem fyrirmanni og
meðalgöngumanni við sáttaumleitan í deilu Þorgils Oddasonar
og Hafliða Mássonar, ásamt öðrum „góðgjörnum" héraðs-
mönnum.'1
Það er ekki fyrr en með Sturlu syni Þórðar (f.1116),5 sem ætt-
in fer að láta að sér kveða enda kennd við hann, en það eru að-
allega synir Sturlu og sonarsynir sem halda nafni ættarinnar á
lofti. Sturlu saga fjallar um deilur Sturlu sem kenndur er við
Hvamm í Dölum við nágrannahöfðingja sína, sérstaklega Stað-
arhólsmenn og gerist að mestu á árunum 1148-83. Sagan sýnir
hvernig Sturla berst til valda og notar tækifærin sem gefast í
baráttunni um völd og auð sér til framdráttar.
Sturlu saga
Sturlu saga er ásamt Guðmundar sögu dýra talin elsta saga
Sturlungusafnsins, rituð að öllum líkindum á fyrstu tveimur
áratugum 13. aldar. Aðeins um tuttugu til þrjátíu ár hafa því lið-
ið frá helstu atburðum til ritunartíma og veldur nálægð höfund-
arins og gnægð efniviðar að „ýmis aukaatriði flækja gang sög-
unnar."6 Töluvert hefur verið fjallað um söguna út frá bók-
menntalegu gildi. Hún er talin „hinn mesti óskapnaður", sögu-
þráður slitróttur þar sem frásagnir af stóratburðum blandast við
hversdagslegar smáþrætur og tímatal víða óljóst. Gallar í bygg-
ingu og frásagnarhætti hennar hafa því skyggt á heimildargild-
ið. En einmitt fyrir þessa hverdagslegu smámunasemi höfundar
hefur ýmis dýrmætur fróðleikur og óvenjulegar svipmyndir
fengið að fljóta með sem hefðu ella glatast og bera þess jafn-
framt vitni að höfundur hafi verið nákunnugur mönnum og
málefnum. Sturlu saga er því einhver besta heimild um daglegt
líf á 12. öld.7
En þótt kunnugleiki, smásmygli og „vanþroski" á sviði efn-
ismeðferðar sé talinn benda til þess að sagan sé frá fyrsta fjórð-
ungi 13. aldar8 er nálægð við sögutíma engin trygging fyrir
áreiðanleika sagna. Sturlungasögur og biskupasögur voru ekki
skráðar sem hráir annálar um leið og atburðirnir gerðust heldur
leið nægjanlega langur tími til að þeir fengju söguform. Tengsl
veruleika og frásagna geta því verið óbein þar sem atburðarás er
ef til vill breytt og hún sett í nýtt samhengi til að skapa bók-
menntalega spennu. Endanleg gerð sögunnar verður þannig
háð sköpun höfundar sem kann að gera það að verkum að fram-
vinda hennar verður önnur en í veruleikanum. Fræðimenn hafa
af þessum sökum reynt að meta sannleiksgildi samtíðarsagna
ekki síður en íslendingasagna með því að kanna bókmenntaleg
einkenni þeirra, frásagnarmynstur og byggingu.9
Bókmenntaleg einkenni Sturlu sögu
í grein sinni „Frásagnaraðferð Sturlu sögu" hugar Viðar
Hreinsson, bókmenntafræðingur að þessum þætti. Hann geng-
ur út frá því að sögur leiti meira og minna í svipaða formgerð
og því hljóti uppbyggingin að vera skematísk. Höfundar flétti
„saman atburði í samfellda frásögn þar sem hver atburður hef-
ur fyrst og fremst afstöðu til sjálfstæðrar söguheildar" og
þannig verði úrvinnslan frábrugðin hinum ytri veruleika. Sam-
kvæmt þessu greindi Viðar Sturlu sögu eftir einstökum atburð-
um hennar og hvernig hún hverfist um ævi Hvamm-
Sturlu. Deilur og átök í sögunni falla að hans mati að
tiltölulega hefðbundnu mynstri eins og í flestum öðr-
um sögum og sé hún skoðuð í ljósi valdabaráttu og
félagslegs jafnvægis komi fram stígandi sem er und-
irstrikuð með landfræðilegri þenslu.10
í stórum dráttum má skipta sögunni í þrjá hluta.
Fyrsti hlutinn er staðbundinn og fjallar um héraðs-
stjórn, samskipti og liðsöflun Hvamm-Sturlu og Ein-
ars Þorgilssonar á Staðarhóli og hvernig bandalög og
valdatengsl voru mynduð. Hvamm-Sturlu og Staðar-
hólsmönnum er teflt á móti hvor öðrum. I upphafi
eru Staðarhólsmenn óumdeildir höfðingjar Dala-
manna, þeir eru í vinfengi við helstu höfðingjaættir
landsins en „Oddi Þorgilsson var að fóstri í Odda
með Sæmundi Sigfússyni og varð hann fróður." Ein-
ar bróðir hans var aftur á móti í fóstri hjá bónda
nokkrum í næsta nágrenni Staðarhóls og ólst þar upp
með sonum hans sem voru uppivöðslusamir og ekki
alltaf vandir af meðulum sínum. A móti þessu upp-
eldi er fóstri Sturlu stillt upp en „Hallur, sonur Þórð-
ar gufu, var húskarl undir Felli og græddi fé, þar til
er hann keypti land og gerði bú í Flekkudal. Hann
elskaði Sturlu, er hann var ungur, og gerðist fóstri
hans."11 Fóstri Sturlu komst í álnir fyrir eigið framtak
og það undirstrikar ef til vill framtaksemi Sturlu og
hvemig hann berst til valda af eigin rammleik og
kemur undir sig fótunum.
Deilur þeirra Staðarhólsmanna verða þegar fram
líða stundir aðallega á milli Hvamm-Sturlu og Einars
og þótt Einar sé studdur af ágætum valdsmönnum
eru óbreyttir liðsmenn hans gjarnan vesalmenni,
„óráðamenn" og „vændismenn" en liðsmenn Sturlu
em yfirleitt andstæður þeirra og hann sjálfur sýnist
vera sanngjarn, hjálpsamur og óáreitinn en fastur fyr-
ir.12 Smátt og smátt kemur líka í ljós að Einar er óhæf-
ur héraðshöfðingi og sagan nær sögulegu risi árið
1171 í átökum sem kennd eru við Sælingsdalsheiði en
þar bar Hvamm-Sturla sigurorð af Einari. Eftir bar-
dagann á heiðinni „var það mál flestra manna, að á
þeim fundi skipti um mannvirðing með þeim Sturlu
og Einari."13 Lýsing á málefnum og hvernig liðsmenn
em kynntir til sögunnar birtir vafalítið afstöðu sögu-
ritara til deiluaðila, hugsanlega til að réttlæta vopn-
aða valdabaráttu Hvamm-Sturlu því segja má að sag-
an leggi annars áherslu á að virðingarvert sé að ná
friðsömum sáttum.
Þegar Hvamm-Sturla tekur við héraðsstjóm af
Einari víkkar enn það svæði sem hann ásælist og
deilurnar verða styrkleikapróf um völd á Vesturlandi
milli hans og Þorleifs beiskalda, goðorðsmanns í Hít-
ardal.14 Atökin snúast um minni háttar mál og ef til
vill hefur Þorleifur litið niður á Sturlu og talið „mikla
ósæmd í slíku sýnast... er hann vildi sitja fyrir sæmd
höfðingja."15 Þrátt fyrir að Sturla sé fámennari í flest-
um átökum og studdur færri valdsmönnum hefur
hann í fullu tré við Þorleif og má reyndar segja að
samskiptum þeirra ljúki þannig að hann hafi jafnvel
betur.16 Þorleifur er samt ekki niðurlægður eins og
Einar og í átökunum nýtur hann fullrar virðingar.17
í síðasta hluta sögunnar víkkar sviðið enn út og
segja má að sá hluti hefjist á einhverskonar forleik
með miklum kvennaránum. Fyrst rændi Páll Þórðar-
son í Vatnsfirði Hallgerði konu Ólafs prests Sölvason-
ar á Helgafelli. Brottnámið fréttist víða „og þótti
mönnum sýndur í slíku mikill ósómi." Jón Loftsson
35