Sagnir - 01.06.2000, Blaðsíða 94

„Ungbamadauöi var mikill íþéttbýli. Þar var aðbúnaður oft lakur og fátækt ríkjandi." Torfbær í Reykjavík snemma á 20. öld.
ur náttúruval. Steingrímur Matthíasson og Guð-
mundur Hannesson viðra einnig svipaðar skoðanir.11
Akveðin viðhorf og hugmyndafræði læknanna lita
greinilega skýrslugerðina og sömuleiðis er mikilvægt
að hafa bakgrunn lækna í huga, t.d. hvort þeir hafi
reynslu af læknisstörfum í öðrum héruðum sem gef-
ur þeim tilefni til samanburðar.
Ahugi lækna á eldi ungbarna hefur verið mismik-
ill. Nokkrir læknar skrá aldrei meðferð á ungbörnum,
sem gæti borið áhugaleysi þeirra á efninu vitni.12 Ekki
er þó sjálfgefið að sú hafi verið ástæðan. I ársskýrsl-
um Katrínar Thoroddsen er t.a.m. ekkert fjallað um
meðferð ungbarna í Flateyjarhéraði árin 1924-1926.13
Varla stafar sú þögn af áhugaleysi Katrínar sem árið
1927 er skipuð fyrst íslenskra lækna sérfræðingur í
barnalækningum.14
Skýrsluskráning lækna var alls ekki tæmandi.
Þeir báru því til dæmis við að þar sem skýrslur vanti
frá tilteknum ljósmæðrum sé ekki hægt að fá ársyfir-
lit yfir eldi ungbarna.15 Jón Jónsson héraðslæknir í
Blönduósshéraði benti á að í ljósmæðranáminu þurfi
að æfa nemendur „við að gefa skýrslur sem þeim nú
er mjög ósýnt um"16 og árið 1929 heldur Pétur
Thoroddsen (1884-1957), héraðslæknir í Norðfjarðar-
héraði, því fram að eldri ljósmæður fáist ekki til að
gefa skýrslur.17 Sigurjón Jónsson héraðslæknir í Svarf-
dælahéraði er greinilega vel vakandi fyrir þessum
málum og segir að auðvitað taki einhver ár að byggja
upp talnaforða til að vinna með. Arið 1911 fékk hann
presta í lið með sér til þess að afla upplýsinga um eldi
ungbarna. Hann fékk þeim eyðublað þar sem skrá
átti nafn móðurinnar, heimilisfang, hjúskaparstöðu
og eldishætti ungbarnsins. Af svörunum má að mati
Sigurjóns ráða að flest börn í héraðinu séu nærð ein-
göngu á brjósti, að minnsta kosti fyrstu vikurnar. Á
þessu geti þó verið árssveiflur og þess vegna biður
Sigurjón prestana að senda sér „samskonar skýrslur
framvegis, og ætti svo eptir nokkur ár að mega fá
sæmilega rjetta vitneskju um þetta."18 Það vekur athygli að Sig-
urjón skuli fá presta frekar en ljósmæður í lið með sér við upp-
lýsingaöflunina. Reynsla presta af skýrslugerð hefur þar hugs-
anlega ráðið miklu.
Þrátt fyrir annmarka geyma ársskýrslurnar upplýsingar sem
gagnast m.a. við mat á meðferð ungbarna. Vandasamt er að nota
skýrslurnar til samanburðar á landsvæðum vegna þess að form
þeirra er lítt staðlað og efnistök lækna ólík. Undir lok þriðja ára-
tugarins virðist sem í liðinn „meðferð ungbarna" sé æ sjaldnar
skráð. Ástæðan er líklega sú að ungbarnadauði var ekki lengur
eins mikill og í upphafi aldarinnar.
Yfirvöld boða brjóstagjöf og hreinlæti
Á síðari helmingi 19. aldar var fyrst farið að safna markvisst
saman á alþjóðlegum vettvangi tölfræðilegum upplýsingum
um dánartíðni og ungbarnadauða. Þá kom í ljós að dánartíðni
fór lækkandi í hinum vestræna heimi en ungbarnadauði stóð í
stað og jókst í sumum tilfellum. í kjölfar þessara tíðinda hófu
heilbrigðisyfirvöld áróður fyrir brjósteldi því að fram kom að
dánartíðni pelabarna var mun hærri en brjóstabarna. Einnig
þótti ljóst að börnum fátækra var hættara en börnum hinna bet-
ur stæðu.19 Erlendar rannsóknir á þróun ungbarnadauða um og
eftir aldamótin 1900 sýna að miklar breytingar verða á þessu
árabili og ungbarnadauði lækkar ört. Ástæður lækkunarinnar
eru margslungnar.20 Þar má nefna aukið hreinlæti, holræsagerð
í þéttbýli, bætta alþýðumenntun, hver kona eignast færri börn
en áður, heilbrigðiskerfið verður virkara og þekking á sviði
læknisfræði eykst.
Á Islandi náði ungbarnadauði sennilega hámarki á öðrum
fjórðungi 19. aldar.21 Brjósteldisleysi var þá nefnt sem meginor-
sök ungbarnadauðans í fyrsta sinn.22 Engin hefð var fyrir
brjósteldi í íslensku samfélagi þegar heilbrigðisyfirvöld fóru að
beina þeim tilmælum til lækna að ítreka gildi móðurmjólkur
fyrir lífslíkur ungviðisins.23 Fyrir aldamótin 1900 og fyrstu ár 20.
aldarinnar réðu eldishættir iðulega úrslitum um hvernig barni
reiddi af, meðal annars vegna þess að hreinlæti var víða ábóta-
92