Tíminn - 24.12.1943, Blaðsíða 8

8
T í M I N N
KOLBEINN HÖGNASON:
Hjá kerlingunni á Kaldadal
( Ferðaminningar)
Ég hefi — illu heilli — óvíða ferðast um
land mitt. En á engan stað hefi ég komið,
þar sem ég hefi verið gripinn líkum hugs-
unum og tilfinningum og á Kaldadal. Bezta
sönnunin fyrir, að fleirum hefir líkt farið,
er nafnið á dalnum. Ekkert nafn finnst
mér betur valið, ekkert skýra betur eðli
sitt og einkenni.
Þegar komið er upp á urðaröxlina, sem
gengur norðvestur úr Langjökli og nafn-
kenndasta beinakerling landsins blasir
við með dalinn sjálfan í baksýn, grípur
hugann einhver óvæntur órói og geigur,
sem aldrei fyrr hefir látið á sér bæra. Við
brigðin frá angandi skógarhlíðum Ár-
mannsfells, hýrri Hofmannaflöt, blóm-
skrýddri Biskupsbrekku, vorgrænum Víði-
kjörrum, brosmildum Brunnum og ung-
grænum Egilsáfanga — efsta gróðri að
sunnan — verða svo átakanleg. Aldrei
hefi ég augum litið þvílíka auðn, — því-
líkan dauða á auðri jörð. Hvergi mosi,
ekki skóf á steini. Dauði sjálfs jökulsins
verður ekkert í líkingu við hann. „Hans
nekt á ekki næring handa ormi“.
Andi öræfanna verður meira en orðin
tóm. Ég finn mig snortinn af honum, og
hann ógnar mér og töfrar mig um leið.
Sjálfsþóttinn minnkar. Ég verð að smá-
barni í voldugum, köldum faðmi hans.
Ég kenni óþreyju, óstyrks, og gríp ósjálf-
rátt um hálsinn á hestinum mínum, sem
gengið hefir við hlið mér upp örðugá urð-
ar-ölduna. Mér til nokkurrar hugarhægðar
sé ég, að eitthvað svipað hefir gripið hann.
Hann lítur flóttalega í kringum sig, dökk-
um, hyggnum augum sínum. Og svipað er
hinum hestunum farið. Þeir taka dræmt
í græna töðuna frá Hrauntúni í áfanga-
staðnum, undir „Kerlingunni" og bítast
nú ekki um björgina. Þeim finnst nú ör-
yggi í að standa saman og leita ekkert til
að rása. Út á dauða þessa dals fýsir eng-
an fák.
— Samferðafólkið situr við samræður
lítið eitt álengdar, að aflokinni hressingu.
Ég geng í hægðum minum kringum kerl-
inguna, — steinvörðu, hlaðna úr stórum,
flötum hraunhellum. Rignd og skinin
hrossbein gægjast hér og þar út úr grjót-
inu. Hér hefir einhvern tíma fyrir löngu
síðan langferðahestur látið lífið, og í
leggjum hans hefir varðveizt frá óða-
gleymsku einn undarlegasti þáttur í
kveðskap íslendinga — beinakerlingar-
vísurnar. Ég virði þessi einkennilegu lista-
söfn — hrossleggina — fyrir mér, og sé að
flestir eru úttroðnir af rennandi blautum
bréfsneplum. Ég tek einn miðann og sé,
að neðan undir nær ólæsilegum línum
stendur nafn eins af ungu skáldunum
okkar. Átt hefir hann erindi við hana
þessi, verður mér á að hugsa.
Meðan þessu hefir fram farið, hefir
samferðafólkið tekið hestana og lagt af
stað. Ég held í tauminn á hest mínum og
staldra við. Finnst ég enn ekki vera búinn
að ljúka erindum mínum við gömlu kon-
una. Allt í einu finnst mér hún orðin að
gamalli konu, sem situr frammi fyrir mér
með prjónana sína, — lík gömlu konun-
um áður, er sögðu okkur sögur og ævin-
týri. Eigi veit ég um aldur þinn né upp-
runa, kerli mín, en það veit ég, að hér
hefir þú setið öld eftir öld og séð fram hjá
þér líða óteljandi myndir þjóðlífs íslend-
inga. í margar aldir hafa íslendingar
heimsótt þig, sem áttu við þig margvisleg
erindi. Þreyttir langferðahestar hafa feng-
ið hér hvíld og hjúkrun. En ekki hefir þú
verið hingað komin, þegar Skúli gamli
hleypti Sörla sínum í dauðans ofboði und-
an fjandmönnunum, er eftir honúm sóttu.
Þá var hvorki tími né tóm til að veita af-
burðahestinum örskots hvíld eftir hlaupin
upp öldurnar. Þú sást ekki Sörla, einn hinn
fræknasta fák, sem íslenzkar þjóðsagnir
geta um að fornu og nýju. Hérna hefir
hann hert á hlaupunum inn hrygginn, er
jafna fór veginn. Nú hefir hann hálfnað
leiðina frá Þingvöllum til Húsafells. Enn
er langt að Skúlaskeiði eftir Langahrygg
öllum og Sláttulág. Mikilfenglegur hefir
hann verið og fríður, þar sem hann þaut
á þanstökki, með teygða limi og hvíta
froðuna um vitin, svartur og svitastokk-
inp, ákveðinn að fórna síðustu kröftunum
tii þess að bjarga lífi eigandans.
Gersemi værir þú, gamla kona, ef þú gæf-
ir mér slíkan hest sem Sörli var.
En þarna stóðstu, er þjóöhöfðingjarnir
riðu til Alþingis að Þingvöllum, þungir á
svip og mikilúðlegir. Þeir hugsuðu málin
á ferðum sínum, undir berum himni, hrifn-
ir af mikilleik og auðnarkyrrðj öræfanna.
Liklega ekki hvað minnst fyrir þá sök, er
meiri svipur yfir Alþingi íslendinga frá
þeim dögum en nú, þegar þjóðmálin eru
gerð að bolladómum klíkumennskunnar
yfir sætu kaffi með pönnukökum niðri á
„Kringlu.“
Þú hefir séð hátíðlega, siðláta biskupa,
einn af fram af öðrum, þeysa fram hjá
þér á þíðum gæðingum, með glaðan og
stærilátan hóp biskupssveina með sér. Þér
sýndist vandlætingarsvipurinn verða að
límdri grímu á andlitum biskupanna, er
þeir brostu í kampinn, þegar einhver
sveinninn stakk bréfmiða með vísu í einn
legginn. Þú fellur ekki í stafi af undrun
yfir íburðinum í reiðtýgjum þeirra, sem
séð hefir dýrð morgunárs og sólarlags á
jöklunum í kringum þig.
Þarna stóðstu þegar háðfuglinn ö’rgáf-
aði og hestamaðurinn mikli fól þér til
varðveizlu líklega beztu beinakerlingar-
vísuna, sem kveðin hefir verið, — þá vís-
una sem lýsir bezt einkennum þeirra, —
þeim að bregða upp fyrir næsta manni,
er um veginn fór, einhverri viðkvæmustu
myndinni úr lífi hans. Von var á Hans
Wíium sýslumanni Múlsýslunga um þessa
leið. Orð léku á því, að hann hefði komið
fyrir stúlku, er Sunnefa hét, er hin miklu
mál urðu um, og talin hafði verið þunguð
af völdum sýslumanns.
Týnd er æra, töpuð sál
— tunglið veður í skýjum. —
Sunnefunnar sýpur skál
sýslumaður Wíum.
Til þín sótti um langan aldur hópur
glaðra skólasveina. Þá var æskuhlátur og
yfirlætisbragur í kringum þig stundum.
Vín var á fleygum og útlendum orðum
slett. Þá var blöðum óspart bætt í leggina
og eigi hirt um, þótt klúrt væri kveðið á
köflum.
Þá sást þú öld fram af öld alþýðuna ís-
lenzku í öllum myndum. Gildir. bændur áðu
undir þér hestum sínum í aðdráttarferð-
um, tóku upp úr mölum sínum þverhand-
arþykkar sauðarsíður og settust að snæð-
ingi. Þú sást lausingja og landshornamenn,
flakkara og ferðalanga margra kynslóða.
Kaupafólk af SUðurnesjum ríðandi og
gangandi með orf og hrífur meðferðis,
sástu fara í lestum fram hjá vor og haust.
Það sótti til Norðurlands upp úr Jónsmessu
til sumarvinnu, en suður aftur að haust-
nóttum. Því lengi var Kaldidalur aðal-
þjóðleiðin að sumarlagi milli landsfjórð-
unganna tveggja.
Ég sé í einni holunni hæl undan kven-
stígvéli, líklega frá sumrinu áður. Hann
bregður upp fyrir mér þjóðlífsmynd, sem
ég hygg, að gömlu konunni muni þykja
nýstárlegt að sjá. Fyrir hugskotsaugum
minum ríður hópur fram hjá hæverskra
hefðarkvenna okkar tíma í reiðbuxum, tví-
vega í hnökkum.. Þær berja fótastokkinn,
líta fyrirlitningaraugum á kerlinguna og
tala um, hvað hún sé agalega Ijót.
Skyldi þér ekki þykja búningurinn eftir
orðbragðinu.
Þá veiti ég því eftirtekt, að grjótið í vörð-
unni er ólíkt því, sem í kringum hana,
er. Mér dettur í hug, að sá, sem byggði
vörðuna, muni hafa fært að í hana grjót-
ið um nokkurn veg. Sá hefir mátt hafa
krafta í kögglum, sem lyfti þessum hellum
á axlir sér. Eins og leiftri slær því í hug
mér að það hafi enginn annar en Grettir
gert. Hann hafi byggt vörðuna, þegar hann
dvaldist á þessum slóðum í útlegð sinni
á Þórisdal. Útlegð hans og örlög skýrast
fyrir mér. Ég skil betur myrkfælni hans
en áður. Hrikaleikur auðnarinnar — andi
öræfanna — smeygði hægt og hægt beygn-
um í brjóst þessa líkamlega og andlega
afarmennis, þessa manns, sem var í senn
jafnmikill afreksmaður sem ólánsmaður,
og einhver mesti dvergur á bundin orð og
óbundin í íslenzku máli að fornu og nýju,
sama geignum, sem kom mér ósjálfrátt til
að grípa um hálsinn á hesti mínum áðan,
er ég leit dalinn fyrst í sinni átakanlegu
nekt. Til þess að halda við heljarafli sínu,
færði hann á þessa urðaröldu hellur mikl-
ar og hlóð úr vörðu, er vera átti hvort-
tveggja í senn ímynd örlaga hans og hefnd
um leið. Hann var dæmdur óalandi og
óferjandi af þeim sökum, að hann sótti eld
handa félögum sínum. Varðan skyldi á ó-
komnum öldum vísa ferðamönnum leið í
þokum og hríðum. Að launum fyrir leið-
sögnina, skyldi hún þyggja klám og sví-
virðu kynslóðanna. En hefndin var fólgin
í því, að hver sá ferðalangur, sem að henni
kom og hafði það á meðvitund sinni að
geta flatrímað bögu, skyldi finna hjá sér
sterka löngun til þess að ummynda þessa
guðsgáfu sína í kámugt draf klámsins.
Ég hrekk upp frá hugrenningum mínum
við það, að hesturinn minn, sem ég hefi
haldið í, hnippir í mig með höfðinu. Sam-
ferðafólkið er komið langan veg inn
eftir dalnum. Ég stíg á bak, kveð kerling-
una með virktum og held af stað. Það er
byrjað að rigna og farið að hvessa. Úrsvöl
jökulnepjan veltir hvítgrárri þoku, þykkri
eins og flókinni ull niður hlíðarnar beggja
vegna. Ég fer með kvæði Hannesar Haf-
steins, Undir Kaldadal, í huganum. Aldrei
þessu vant finnst mér það nú eins og
gaspur tómahljóðs, sagt af reynslu þess