Tíminn - 24.12.1943, Blaðsíða 10

10
T í M I N N
hinum eldri mönnum, og drógu þeir sam-
an ýmsa kynlega atburði, sem orðið höfðu.
Sumir höfðu heyrt hringingar í lofti eða
hljóð úr jörðu en aðrir séð svonefndar pest-
arflugur, — ferleg kvikindi, bröndótt að
lit, og enn fleiri undur. Og svo hafði pró-
fasturinn fengið einhverjar vitranir, enda
hafði hann kennt hart undanfarið. Hann
hafði átt að dreyma ræðutextann, sem
hann lagði út af um daginn, og lika ein-
hvern ægilegan gest, sem nefndist Eldriða-
grímur og kominn var ofan af fjöllum.
Á Hvítasunnumorgun sáu menn úr Með-
allandi og Landbroti kolsvartan flóka
koma upp yfir Síðumannaafrétti. Óx hann
og hækkaði, unz hann byrgði norðurhvelið
allt, og litlu síðar lagðist hann fram yfir
byggðina. Féll þá yfir myrkur svo mikið,
að ekki sá handa skil. Síðar um daginn
leið af mökkurinn og myrkrið og gerði
glaða sólskin. En þá hafði náttúran breytt
mjög um útlit. Græni gróöurhjúpurinn var
horfinn og kominn annar í hans stað, kol-
svartur. Öskulagið var um þumlungsþykkt,
og innan um vikursallann sást urmull af
hárum eða stönglum, blásvörtum að lit,
sem glitruðu kynlega við sólinni. —
Næsta dag, 9. júní, óx mökkurinn mjög,
en honum hélt til heiða, svo að öskufall
varð ekki í byggð. En þá varð það til
undra, að Skaptá tók að þverra. Eins og
áður er sagt, kemur hún fram milli Skapt-
ártungu og Síðu, úr dal djúpum en stutt-
um. En eftir það féll meginvatnið austur
með Síðunni og á ferjustaðnum hjá
Kirkjubæjarklaustri var áin 140 m. breiö
og sundvatn landa á milli. Dró nú úr þessu
vatnsmagni sem óðast, og næsta dag var
áin horfin, svo að ekki var annað eftir í
farveginum en bergvatn úr byggðaánum.
Bá’ða þessa daga gerði helliskúrir, og úr-
koman var svo þrungin eiturefnum, að hún
olli sviða i augum og hörundi, en svima
í höfði. En þann 11. júní, varð snjókoma
svo mikil, að haga tók af og lá snjórinn
næstu 5 daga, nema á láglendi.
Eldarnir tóku nú að magnast óðfluga og
er ekki unnt að greina frá nema fáu einu
af því, sem gerðist. En nú hafði Eldriða-
grímur kvatt sér hljóðs. Gegnum gosbresti
og reiðarslög tók að heyrast hvæsandi
gnýr, sem hækkaði og hneig, en hætti
aldrei með öllu. Var þetta helzt svipað að
heyra suðuhljóði eða æsilegum fossanið.
Og þegar kvölda tók, sáust margir eld-
stólpar að fjallabaki, og hinn ógurlegi
öskumökkur óx dag frá degi, svo að hann
sást brátt um allt ísland. Gerðist loftið nú
svo mengað öskuryki og gosgufum, að sól
og máni misstu sína birtu og vörpuðu dap-
urlegu skini á jörðina, rauð eins og blóð.
Á fjórða degi gossins, miðvikudaginn 12.
júní, skildu menn orsök þess, að Skaptá
þvarr. Fram til þessa tíma féll áin í hrika-
legum gljúfrum langt ofan af öræfum og
út til byggða. En þennan dag steyptist
ólgandi eldflóð fram úr gljúfrinu með dun-
um og dynkjum. Vatn var enn víða í ár-
farveginum, og þegar hraunkvikan féll of-
an í vatnskerin, urðu sprengingar með há-
um dynkjum. En yfir hraunröndinni léku
þokubólstrar, sem breiddust út í loftinu og
urðu að bláhvítum eimi. Þetta hraunflóð
féll svo fram um hríð og læsti sig ofan í
hið forna hraun, sem fyrir var, líkt og þeg-
ar vatn hverfur í sand.
Daugardaginn 14. júní varð mikið ösku-
fall á Síðu, og enn var askan blandin hin-
um svörtu steinnálum. Þær lögðust eins
og breiða yfir landið, en síðan vöðlaði
vindurinn þeim saman í hola ströngla, sem
ultu til og frá. Að kvöldi þessa dags gerði
stórregn, sem stóð af hafi, en samt var
þaö svo þrungið af ólyfjan* að þar sem það
féll á, setti það göt á blöð jurta og bruna-
bletti á kindur, sem nú voru nýrúnar. En af
•því lagði svo óheilnæma lykt, að brjóst-
veiku fólki hélt við köfnun.
Allir fuglar tóku nú ag flýja heimkynni
og hreiður, en eftir lágu eggin dauð og
óæt af brennisteini. Smáfuglarnir flugu
fyrstu eirðarlausir aftur og fram, og dóu
síðan umvörpum. Grasið sölnaði og féll,
líkt og á síðhausti, og silungur dó í vötn-
um og ám. Allt, sem anda dró, virtist
dauðadæmt. — Menn reyndu að raka ösk-
unni af grasinu, svo að skepnur gætu bitið,
en aðrir slógu það og þvoðu og höfðu fén-
að inni. Allt kom það fyrir ekki. Nytin
hrapaði úr kúnum, hvernig sem farið var
að, og aðrar skepnur æddu þreyjulausar
um hagana, gular og brenndar um fætur
og snoppu. Loks týndust þær út í buskann
og hina bláu móðu, sem nú huldi himinn
og jörð.
Mánudaginn næstan eftir Trinitatis, sem
var 16. júní, óx hraunflóðið svo, að Skapt-
árgljúfur mátti heita barmafullt og flóði
út af víða. Féll eldmóðan fram milli Skapt-
ártungu og Síðu, tók af tvær jarðir og
brenndi upp fagrar lendur, grasi grónar
og víði. Skiptist hraunið í tvær kvíslar
og stefndi önnur á Meðalland, en hin skall
á Skálarfjalli og féll svo austur með Síð-
unni. Þessi undur urðu nú svo stórkost-
leg, að enginn gat vitað, nema byggðin
væri í voða. Fóru því til þrír bændur og
gengu upp á fjall það, er Kaldbakur heit-
ir, til þess að vita, hvers þeir yrðu vísari.
Þegar þeir komu aftur, höfðu þeir þá sögu
að segja, sem flestum stóð ógn af. Norður
á afréttinum, að því er virtist í svonefnd-
um Úlfarsdal, höfðu þeir séð 27 stórbál
leggja hátt á loft í beinni stefnu frá SV.
til NA., og voru tvö þeirra ægilega stór. —
Nú verður þess að geta að á 18 öld voru
menn næsta ófróðir um eðli jarðarelds-
ins. Hugðu flestir hann vera annarrar og
verri náttúru en venjulegan eld, þannig,
að hann lifði helzt í grjóti, en varla eða
ekki í venjulegu eldsneyti. Kölluðu menn
hann því alloft jarðbruna, og töldu hraun-
in vera grjót úr yfirborði jarðar, sem þessi
illi eldur hefði brennt crg brætt, en ekki
storknaða eldleðju úr iðrum jarðar eins
og við gerum nú. Var því ekki nema eðli-
legt að margir óttuðust, að þessi magnaði
eldur myndi læsa sig gegnum byggðafjöll-
in dg bræða þau, unz þau steyptust yfir
sveitin óforvarandi. Slíkt var voðaleg
tilhugsun. Mánudag þann, er sagt var frá,
gerði Jón prófastur Steingrímsson ferð sína
út að Skál, til þess að líta eftir kirkjunni
þar og athuga hraunrennslið. Sá hann þá
að dökkrauður eldur gaus upp úr hólum
í hinu forna hrauni austur og suðaustur
frá bænum, og fylgdi því hvæs og hvinur,
svo að undur voru að heyra. Nýja hraunið
læsti sig þannig undir það gamla, lyfti
því upp, bræddi það og bylti því um á alla
vegu, unz sori einn var eftir, er ofan á
flaut. Séra Jón tók nú venjulegt grjót og
varpaði út á hálfstorkinn hraunstraum-
inn. Kom þá í ljós, að það hvorki bráðnaði
né brann, og eigi heldur leir eða sandur.
Notaði prófastur þetta til að hughreysta
fólk og sýna því, að eldurinn mundi ekki
megna að bræða byggðafjöllin.
Nokkru síðar átti séra Jón leið út að
Skaptárdal til þess að hjálpa bændum þar
burt með hyski sitt. Komu þá jarðskjálftar
svo miklir, að brakaði í hverju tré, en
reiðarslögin dundu í sífellu, svo að loftið
titraði og skalf. Séra Jón fór þá út að
Skaptárgljúfri. Hann segir svo frá:
,JÉg gekk með samferðamönnum mínum
0uðm. 'Tnngí ‘Krístjánsson:
Búkolla
Óma þú, sögn, í eyra mér:
Eitt sinn var kýr í fjósi.
Heimili hvert, sem allslaust er,
aðra sem hana kjósi.
Draup þar í sérhvert drykkjarker
drykkurinn hennar ljósi.
Veitti hún ein sem búð og búr
björgina í dalli og trogum.
Þrótturinn fékkst og fjörið úr
fannhvítum mjólkurbogum,
heilsunnar duldi hjálparmúr,
hlaðinn úr spenatogum.
Búkolla hvarf, og burt var nú
björgin um daga og nætur.
Sagan um kýrlaust sveitabú
sárast í eyrum lætur.
• Gengu í leit að góðri kú
garðshornsins ungu dætur.
Gömul og ný er sögn í senn
sannleikans orð að veita:
Enn er það böl, að allir menn
eiga ekki mjólk að neyta.
íslendings börn og brúðir enn
Búkollu sinnar leita.
Stundum var gengið sveit úr sveit,
svipast af brún að flæði,
til þess hið fagra fyrirheit
fyllingu lífsins næði,
arðsöm og hraust á bás og beit
Búkolla heima stæði.
Þjóðsagan gamla í góðri mynd
gerist um allar sveitir.
Dropsama kú á bás ég bind,
Búkolla mín hún heitir,
meðan hin hvíta, ljúfa lind
lífinu blessun veitir.
út að gljúfrinu. Var þá eldflóðið á svo
höstugri framrás, sem þá rennandi stór-
vötn eru í ísaleysingum á vordag. Mitt í
eldflóðinu fram runnu og byltust svo stór-
ir klettar og bjarghellur, sem stórhveli
væri á sundi, eða því um líkt, allt glóandi,
og nær þeir rákust á eitthvað hart, sem
fyrir varð í framrásinni, eða til hliða, eða
þá, að þessir klettar rákust eða nístust
saman, flaug og sindraði úr þeim svo stór-
ir neistar og eldglossar hingað og þangað,
að hræðilegt var á að horfa.“
Séra Jón flutti nú Skaptárdalsfólkið
heim til sín að Prestbakka og hýsti það í
5 vikur. Jafnan var hann þar sem hættan
var mest og erfiðleikarnir, hughreysti og
hjálpaði, eins og sá góði hirðir, sem hann
var.
Nú er frá því að segja, að þegar hraun-
flóðið fyllti farveg Skaptár, stíflaði það
þverár allar og læki, sem í hana höfðu
runnið. Söfnuðust því stórar uppistöður
við hraunröndina af heitu vatni, unz þær
fengu framrás yfir hraunið eða meðfram
(Framhald á bls. 51)