Tíminn - 24.12.1943, Blaðsíða 9

T í M I N N
9
Pálmi Hannesson:
Frk móðuharðindunum
Síðueldur.
Náttúra íslands býr yfir banvænum
mætti, sem hefir agað oss hart fámenna
og fátæka þjóð. Frá því, er sögur hefjast,
hafa verið hér harðindi margt ár, svo að
fallið hefir fénaður og menn. Hafþök af
ís, eldgos, landskjálftar og drepsóttri hafa
dunið yfir landið hvað eftir annað og látið
greipar sópa um eigur manna» en svipt
sjálfa þá lífi. Aldrei hefir þó verið fastar að
kveðið á landi hér, en fyrir hálfri annarri
öld, í Móðurharðindunum árin 1783—’86. Þá
riðu yfir í óslitinni röð allar þær ógnir,
sem íslenzk náttúra á til. — Og ofan á
þær, ofan á kúgun, hungur og allsleysi
bættist erlend drepsótt, eins og til að taka
rökin hjá sláttumanninum slinga og bleika.
Frá þessum árum eru til ýmsar skráðar
heimildir, ótrúlega átakanlegar. Þær lýsa
lítilli þjóð, afskekktri og umkomulausri,
sem bókstaflega berst við dauðann gleymd
af guði og mönnum. Og í miningu þjóðar-
innar sjálfrar hafa geymzt furðulegar
sagnir frá Móðuharðindunum. Sagnir um
menn, sem hungrið leiðir svo langt, að þeir
leita í öskuhaugum og drafi að einhverju
til þess að éta og lofa guð, ef þeir finna
morkna skóbót.
Ég ætla nú í frekar stuttu máli, að segja
ykkur frá þessu hallæri. Það er trúa mín,
að mörgum ykkar þyki það furðu fróðlegt.
Og minna má á, að það, sem einu sinni hefir
átt sér stað, getur aftur gerzt. Menn tala
nú um stríðið, hvar sem tveir eða þrír eru
saman komnir, og ég vil ekki gera lítið úr
þeim erfiðleikum, sem að okkur steðja nú.
En allt er þetta þó sem barnarípur á móts
við hallæri fyrri tíma, móts við Móðuharð-
indin. Hitt er jafn ljóst, að þessi harðindi,
stafa ekki af óáran í náttúrunni, heldur
manns, er riðið hefir Kaldadal í logni og
sólskini og ort kvæðið eftir á við aringlóð
í hlýju húsi. Stormi og byljum öræfanna
óskar enginn eftir, sem einu sinni hefir
kynnst þeim í algleymingi sínum og ægi-
leik. í þeim tröllahöndum verður hver
menskur maður að fisi, hversu vaskur sem
er og vel gerður. Niðri í byggð getur ósk
eftir stormum og hríðum verið eðlileg um
■ stundarsakir. Þegar upp úr byggð kemur,
fer hún að verða vafasöm. En hér nær
hún ekki marki. Átakanlegur ömurleiki
umhverfisins ber því þögult vitni, þar sem
æðiveður og öræfabyljir hafa öld e'ftir öld
sorfið grjótið og sundrað sandkornunum.
Þar sem sjá má út úr dauðum steininum
harminn yfir þeirri vissu að geta aldrei
skýlt nokkrum gróðri, — ekki einu blómi,
sem angar. Dýpst neðan úr djúpi vituridar
minnar skýtur upp gömlu vísubroti, sem ég
lærði þegar ég var barn og hefi varla veitt
eftirtekt fyrr. Það er síðari helmingur visu
Meistara Jóns, er hann kvað, þegar hann
i síðasta sinn ætlaði að halda þessa leið,
en entist ekki til: „Kvíði ég fyrir Kaldadal,
kvölda tekur núna“. — Yfirgefinn af fé-
lögum mínum, á ókunnugri öræfaleið, um
luktur úrsvalri jökulþokunni, sem ég
greindi naumast í gegnum nýstigna slóð
hestanna á undan mér, fannst mér nú
þetta það bezta, sem ég hafði heyrt um
Kaldadal — og það eina sem átti við.
er orsaka þeirra að leita í félagsmálum
manna og giftuleysi. Þetta hallæri kemur
þrátt fyrir árgæzku til lands og sjávar.
En hvar værum við nú staddir, ef ofan á
styrjöldina bættust eldgos, hafís, aflaleysi
og fjárfellir. Um það mega stjórmálamenn
vórir getast, þeir er fyrir eiga að sjá, ef
til kemur.
* * *
Og saga mín hefst seint á vetri árið 1783.
Hún hefst með klukknahljóði, sem berst
að eyrum vorum utan úr dimmunni áður
en við fæddumst, utan úr þögn sögunnar,
angurþungt og þrungið feigðarspá.
Kirkjan stendur sunnan undir brattri
fjallshlíð. Hún er turnlaus og ur tojfi,
nema stafnar. Þeir eru úr timbri og mál-
aðir. Heldur er hún fornfáleg fyrir vorum
augum, en annars vörpulegt hús, umlukt
kringlóttum kirkjugarði. Engin hús eru í
námunda við kirkjuna, en snertuspöl vest-
ar rís bær á hólbarði og rétt hjá honum
rennur lækur niður snarbratta fjallshlíð-
ina í fossi, sem skiptist í tvennt, líkt og
'slegið hrynjandi hár.
Hlíðarfætinum hallar hægt niður að
ánni, stórri á, sem rennur lygn og breið
austur með fjallinu. En sunnan við hana
liggur gamalt hraun, hátt og hólótt, $n
gróið mjög mosa og valllendi.
Við erum stödd að Kirkjubæjarklaustri
á Síðu, höfuðbóli Vestur-Skaftafellssýslu.
Inni í kirkjunni er hálfrökkvað og svalt
saggaloft. Gangvegur liggur inn gólfið, og
til beggja handa er skipað sætum, lokuð-
um til hálfs af háum bríkum, svo að hnýsin
augu megi eigi milli sjá. í kórnum er þó alt
frjálslegra og um leið íburðarmeira. Milli
hans og framkirkjunnar er hálfþil, skorið i
stafi, en dyr fyrir miðjum kór. Prédikun-
arstóllinn er hægra megin við dyrnar og
gluggi yfir.
Heldur er fátt fólk við kirkju. Alþýða og
kvenfólk skipar framkirkjuna, en góð-
bændur og heldri menn eiga sæti í kór.
Klausturhaldarinn sjálfur hægra megin
við altarið í stúku með himni yfir, því að
jafnvel í herrans húsi er farið eftir mann-
virðingum, eða svo var, að minnsta kosti,
á 18. öld.
Presturinn snýr að altarinu, hreyfingar-
laus, eins og höggmynd, en söfnuðurinn
syngur í löngum lotum, sem líkjast kvein-
stöfum meira en söng, og þegar Jesú nafn
er nefnt hneigja menn höfuðin, að vísu
heldur dræmt flestir, nema helzt kven-
fólkið í framkirkjunni.
Og svo stígur presturinn í stólinn. Hann
er meðalfnaður á vöxt og hniginn heldur
að aldri, hárið grátt, svipurinn mildur
og skýr. Ræðutextinn er tekinn úr 30.
kap. Jesaja spádómsbókar. Hann hljóðar
um reiði Jahve, um nafn hans, sem-kemur
úr fjarlægð, um tungu hans, sem'er eins og
eyðandi eldur, um andgust hans, sem er
ólgandi fljót. „Þd viun Jahve heyra láta'K
hina hátignarlegu raust sína og láta, sjá
til sín, þegar hann rei'öir öfan armlegg
sinn í brennandi reiði, með eyðandi elds-
logum, með helliskúrum, steyyihríðum og
hagléljum“. Og meðan klerkurinn flytur
þessa feiknlegu spá, er sem hann vaxi og
rómurinn skýrist, en um herðar honum og
Pálmi
Hannesson
hnakka leikur milt ljós úr ljóranum yfir
stólnum.
Hér sérð þú, lesandi góður, merkilegan
mann, bljúgan í blíðu, stóran í stríðu,
sannan mannvin í kápu Krists, prófastinn
á Prestbakka, séra Jón Steingrímsson. Og
honum eigum við að þakka flest það, sem
ritað er um Skaptárelda eða Siðueld, eins
og hann nefnir sjálfur.
Og þetta fólk, sem þú sérð, ókunnar
konur og menn, það á fyrir sér raunþunga
píslargöngu, sem fyrir mörgum endar á
einn veg og áður en varir: i garðinum
hérna hjá.
Úti fyrir leikur sunnansvali. Og lág-
lendið breiðir sig fram undan, alla leið til
sjávar, en að baki rís fjallshlíðin, líkt og
múrveggur, frá austri til vesturs, svo langt
sem augað eygir. Þessi hlíð er suðurbrún
sjálfrar öræfasléttunnar. Byggðir eru með
fjöllunum, óslitið að kalla, og heitir Skaft-
ártunga vestast, frá Mýrdalssandi að
Skaptá, en austur þaðan Síða að Hverfis-
fljóti, þá Fljótshverfi að Skeiðarársandi. í
fyrndinni, líklega á 10. öld, hefir fallið
geysilegt hraunflóð fram úr dal þeim, sem
Skaptá rennur eftir ofan af hálendinu, og
breiðst út um undirlendið, austur fyrir
Kirkjubæjarklaustur. Hraun þetta er nú
gróið mjög, og stendur byggðin Landbrot á
jöðrum þess, en framan við það liggur
Meðalland, alt út að sævarsöndum. Fram
til 1783 rann meginvatn Skaptár austur
með hrauninu að norðan og síðan fram í
sjó austan við það, og fellur enn allmikið
vatn þessa leið. Önnur kvísl féll suður í
Meðaland og hét Melkvísl, en sú þriðja
suðvestur með Skaptártungu í Kúðafljót.
Hún hét Landá og var minnst. Vestan við
Kúðafljót og frammi undir sjó, er svéitin
Álftaver. Þar er Þykkvabæjarklaustur. En
á Síðu eru hin fornu höfuðból: Holt,
Skál og Kirkjubæjarklaustur. Það liggur
nær miðri Síðu, og þar var nunnuklaustur
forðum. Endur fyrir löngu lá láglendi allt
undir sjó. Úthafsaldan skall þá óbrotin á
hálendisbrúninni og braut þar björg sem
nú er hlíðin. Vestur-Skaptafellssýsla ligg-
ur milli úthafs og öræfa, vörðuð i vestri
og austri ískrýndum eldfjöllum. Hvergi er
öfgum náttúrunnar furðulegar fyrir kom-
ið eri í þessu héraði stórra sanda — stórra
sæva.
Og þetta hérað á einnig i vændum ægi-
legar hremmingar, þegar Jahve reiðir ofan
yfir það armlegg sinn í brennandi elds-
logum, í hagléljum og helliskúrum.
* * *
Árið 1783 voraði bæði vel og snemma um
Suðurland, svo að ýörðin var orðin algrsén
í fardögum, og hugðu menn því gott til
sumarsins. En 1. júní fundust jarðskjálfta-
kippir víða um Vestur-Skaptafellssýslu, og
héldust þeir fram á Hvítasunnu, sem bar
upp á 8. júní. Hvarf nú uggur að ýmsum
í