Tíminn - 24.12.1943, Side 51

T í M I N N
51
Frá móðuharðindunun
(Framhdld af bls. 9)
því. Þetta sjóðheita vatn spillti nú víða
landi, sem hraunið hafði þyrmt og tók
af bæi, svo að fólk komst nauðuglega und-
an. Jafnan stóðu gufubólstrar yfir hraun-
inu og gerðist loftið vætuþrungið mjög.
Hagl- og helliskúrir steyptust yfir jörðina,
svo að brekkur hlupu fram og skriður féllu
í fjöllum.
Þess var áður getið, að eldflóðið skipt-
ist í tvennt. Þegar komið var fram á undir-
lendið. Féll önnur kvíslin í farveg Skapt-
ár, austur með Síðu, en hin tók stefnu til
suðurs, á Meðalland, og var hún meiri
fyrst. Ekki leið á löngu, áður en hún féll
suður af hinu forna hrauni og náði byggð
í Meðallandi. Steyptist nú glóandi eldleðj-
an yfir efstu bæina og l'eit helzt út fyrir,
að hún mundi halda áfram út í sjó. Þann
22. júní svelgdi eldurinn prestsetrið
Hólmasel, og varð engu bjargað úr kirkj-
unni, sem ,var nýbyggð. Alls tók þetta hraun
5 jarðir af með öllu, en aðrar mistu land
eða spilltust af vatni. Nokkuð af fénaði
lenti í sjálfheldu við hraunið og brann
lifandi. Loks stöðvaðist þetta hraun, 24.
júní og var þá komið heim undir tún á
Efri-Steinsmýri, eins og merki sér til.
Hin hráunkvíslin, sem féll austur með
Síðunni, eyddi fyrst land frá Skál. Gekk
hún fram með slíku afli, að jarðvegurinn
ýfðist fyrir, lyftist upp og vafðist saman
í stranga framan við hraunröndina, eins
og mjúkfeld voð. Flúðu menn nú Skál,
enda féi^l sjóðandi vatnsflóð yfir bæinn
næstu nótt.
í síðustu viku júnímánaðar æstust eld-
arnir enn. Brennandi loga lagði hátt á
loft og ösku dreif niður um allt land, því
að vindátt var breytileg og bar mökkinn
víða. Þann 26. júní féllu glóandi vikur-
steinar og hraunkúlur vestur í Rangár-
vallasýslu, svo að fólk þar hélt, að eldur
væri upp kominn í fjöllunum suður af
Heklu. Þá mun og hafa fallið hnefastór
vikursteinn, sem síðar fannst hér frammi
á Seltjarnarnesi og efalaust stafaði frá
Skaptáreldi. í þessari goskviðu féll aska,
hagl og snjór á Síðu, en þó einkum í Fljóts-
hverfi, svo að fólk flúði þar frá flestum
jörðum. Var nú dökkt og óhugnanlegt um
að lítast á ljósasta tíma ársins. Askan lá
svört eins og sorgarskykkja um alla jörð,
og vindurinn renndi henni saman í skafla,
með skrjáfandi, þyrrkings hljóði.
Sunnudaginn 29. júní kom ógnarlegt
hlaup í eldfljótið, sem féll fram úr Skapt-
árgljúfri. Braut það skorpuna á hauni því,
sem fyrir var, líkt og þegar á sprengir af
sér ís í leysingum. Varð nú sem eitt eld-
haf að sjá um allt hraunið, og sló bjarm-
anum upp á þokuhjúpinn, sem sveimaði
yfir eldinum. Þetta flóð brauzt nú út úr
farv’egum þeim, sem hraunið hafði áður
fylgt og skiptist í þrennt. Féll einn arm-
urinn í farveg Landár, suðvestur með
Skaptártungu og út í Kúðafljót. Stíflaðist
fljótið svo, að úppistaða varð ofan við
hraunið, og náði hún langt upp í Skapt-
ártungu, eins og enn sér merki til. Þessi
gagnsama sveit missti mikið land undir
hraunið, en annað skemmdist af vatni.
Öskufall varð því geysilegt og störar
hraunsléttur lágu þar um allt, líkt og kúa-
hlöss. Gekk þar á með ofsabyljum, steypi-
regni og eldingum, eins og allt ætlaði nið-
ur að keyra.
Önnur kvísl eldhrausins féll fyrst suð-
austur í stefnu á Landbrotið, en sveigði
síðan í áttina til Meðallands. Þótti þá ekki
annað líklegra, en að þessi byggð .yrði
króuð inni milli eldstraumsins og sjávar.
Tóku menn því að flýja þaðan, áður en
allar leiðir lokuðust. Sá flótti varð þó ekki
almennur, því aö hraunið stöðvaðist áður,
suðaustur frá Steinsmýri.
Þriðja hraunkvíslin tók stefnu austur
með Siðu með miklum hraða og hamför-
um. Féll hún í fyrstu eftir nýja hrauninu,
sem fyrir var, og umturnaði því. Síðan
varpaði eldurinn sér til hliðar, brenndi upp
bæ og kirkju í Skál í júlí, og féll svo áfram
austur hjá Holti. Þar var fyrir gamalt
hraun, gróið að mestu og var fagurt land.
Eldflóðið komst nú undir þetta hraun og
sprengdi það upp með ægilegum aðgangi,
sem séra Jón Steingrímsson lýsir á þessa
leið: „Fyrst belgði jörðina upp með orgi
og vindskurki niður 4 henni, sprengdi
hana svo í sundur, reif hana og tætti, sem
þá ólmt dýr sundurrífur eitthvað, þá stóð
logi og bál upp úr hverjum hraunhól“.
Stórar hellur og grasflúðir fleygðust þá í
loft upp, ósegjanlega hátt, til og frá með
stórum smellum eldingum, sandgusum,
reyk og svælu“. Ýfir þetta steyptist svo
hraunflóðið sjálft. Þetta hraun eyddi höf-
uðbólið Holt á Síðu, stíflaði tvær allstórar
þverár, Holtsá og Fjarðará, svo að þær
flæmdust vítt yfir dali sína, og féllu svo í
farveg Skaptár og eftir honum lengra og
lengra austur á við. Upp úr miðjum júlí-
mánuði var það komið austur undir
Systrastapa, einstaka klettaborg, sem
stendur kippkorn vestur frá Kirkjubæjar-
klaustri. Hafði það þá eytt eða stór-
skemmt allar jarðir á Síðu og í Landbroti
austur þangað.
Þann 14. júlí kom enn eitt eldflóðið fram
úr Skaptárgljúfri, og þótti þá mörgum,
sem ráðin væru örlög héraðsins. Var nú
tekið að flytja burtu fémæta muni frá
Kirkj ubæj arklaustri, bæði úr bænum og
kirkjunni. Magnaðist nú gosið og komst í
algleyming 18. júli. Steig eldmökkurinn
upp í háloftin og barzt langt út yfir ís-
land á alla vegu. Skip, sem voru langt
norður í höfum við hvalveiðar fengu ösku-
fall, jafnvel með norðanátt. Stórar vikur-
breiður þöktu hafflötinn hér suður frá
landinu og aska féll allt niður til Hollands
og Þýzkalands, sem síðar mun sagt verða,
en smágervasta gosduftið barzt um alla
Evrópu. — Hér á landi hlóð öskunni nið-
ur, og himininn var hulinn reyk, svo að
ekki sá til sólar í viku eða meira, en þar
sem öskumökkinn bar yfir, var kolsvart
myrkur. Hvergi var þó harðara að kveðið
en í Vestur-Skaptafellssýslu, eins og vænta
má, enda var því líkast, að himin og jörð
mundu forganga. Fengu menn hvorki
svefn né hvíld fyrir eldganginum og bjugg-
ust við dauða sínum. Dreif þar niður ösku
og heitum vikri svo að víða varð haglaust
með öllu og skepnurnar, sem enn voru lífs,
æddu aftur og fram veinandi af ótta eða
hlupu saman í hnappa. Jörðin nötraði,
hvíldarlaust að kalla, svo að húsum lá við
falli, eldingar leiftruðu og hrælog týrðu,
en í gegnum bresti og skrugguhljóð heyrð-
ist hvæsið og sogið í eldinum að fjalla-
baki.
Og nú komum við aftur til kirkju á
Klaustri. Það var 20. júlí 1783, 5. sunnudag
eftir Trinitatis. — Úti fyrir er ömurlegt
að litast um. Jörðin svört og loftið þrungið
af svælu, svo að tæplega sér heim að bæn-
um .eða hrauhólana handan við ána, og
ekki bjartara en venjulega 1 ljósaskipt-
um, þó að um hádegi sé og hásumar. Andr-
úmsloftið er eitrað og óþolandi, svo að við
sem erum óvön því, náum varla andanum
og fáum sviða í háls og sárindi fyrir brjóst-
ið. Það lyktar af úldnu þangi, af brenni-
steini og saltpétri. — Og meðan við erum
að athuga þetta, ríður jarðskjálfti að,
jörðin gengur í bylgjum, hnausarnir í
kirkjuveggnum haggast og leiðin í garð-
inum lyftast upp. í klukkunum heyrist
lágur og skjálfandi hljómur. Rambaldarnir
riða og kólfarnir slást, þó kemur enginn
við klukkustrengina, — nema jarðskjálft-
inn og skruggurnar. — En einhvers staðar
að, eins og neðan úr jörðunni, heyrist
hvinur, dimmur og hvæsandi. —
Inni í kirkjunni, í útbrotum og á krók-
bekk, eins og annars staðar, er fullt af
fólki, fátæku og mæddu, — fólki, sem er
svart í framan, tekið af skorti, örvinglað
af andvökum og kvíða, fólki, sem refsivönd-
ur herrans hefir gert sterkt í trúnni og
safnast nú saman úr hverju hreysi til þess
að kveðja kirkju sína, áður en eldurinn
gleypi hana. Og allt þetta fólk starir á einn
stað, — á prófastinn á Prestbakka, sem
stendur í stólnum. Inn um gluggann bregð-
ur bjarma af eldingum og reiðarþrumur
ríða um rjáfrin, svo að ymur i klukkunum.
En séra Jón Steingrímsson talar um órann-
sakanlega vegu drottins og endalausa náð.
Og hann biður lengi og innilega um llkn
fyrir fólk og fénað, fyrir óðal og ættarland.
Á engum manni sér ugg eða óþolinmæði.
Allir horfa á prófastinn. Og þegar Jesús
nafn er nefnt, hneygjast höfuðin öll í einu,
eins og alda fari um kirkjuna. —
Eftir messu var athugað, hvað hrauninu
liði. Kom þá í ljós, að frá því fyrir embætt-
ið, hafði það ekki þokast fram um hárs-
breidd, og hefir aldrei síðan komist lengra.
Og sem merki þess, að eldurinn væri að
slokkna, braust vatnið úr Holtsá og Fjað-
urá fram yfir hraunið og í farveg Skaptár.
Og mönnum fannst mikil huggun í því, að
sjá ána verða lifandi og eðlilega, að sjá, að
hún var aftur komin heim. Fóru menn nú
heimleiðis frá kirkjunni glaðir í huga og
vongóðir. Mörgum fannst, að hér hefði
kraftaverk gerzt og þökkuðu það bænhita
séra Jóns Steingrímssonar.
Næsta dag var komin hafátt og sá til
sólar að nýju. Virtist gosið fara rénandi,
það sem eftir var mánaðarins, og héldu
menn, að eldunum væri senn lokið, en þó
hélzt óbreyttur gnýrinn að fjallabaki.
Og vonir manna urðu að engu, nú eins
og áður. Þann 29. júlí sást geigvænlegur
öskumökkur koma upp norður af Síðu
austanverðri, og var þá auðséð, að þar
væri farið að gjósa líka. Mökkinn lagði
fram yfir Fljótshverfi, og rigndi úr honum
ógrynnum af ösku, vikri og glóandi hraun-
sléttum, en myrkrið varð svo mikið, að ekki
sá votta fyrir hvítum pappír, sem borinn
var upp að glugga um miðjan dag. Þann
31. júlí tóku menn eftir því, að vatnið í
Hverfisfljóti var orðið heitt. Síðan þvarr
fljótið. Brugðu menn þá við og fóru til sel-
veiða í ósnum, mest fyrir áeggjan séra
Jóns, og fengu góða veiði. Hverfisfljót féll
í geysimiklum gljúfrum ofan í byggðina,
eins og Skaptá, en þann 7. ágúst kom eld-
flóðið fram úr gljúfrinu með ægilegum
hraða og féll suður með Þverárnúp og fram
fyrir Orrustuhól. Þetta hraun hélt áfram
að renna fram um miðjan ágúst, en síðan
var rólegt að mestu til mánaðarloka.
Og gosið hagaði sér að öllu eins og hitt,
sem veitti hraununum til Skaptár, enda
var það raunar sama gosið, eins og síðar
kom í ljós. Þann 1. september kom enn
nýtt hraunflóð fram eftir Hverfisfljóti.
Varð nú mikið öskufall og fylgdi því ramm-
saltar rigningar, leiftur og þrumur. Hraun-
ið brunaði austur með Fljótshverfi, stífl-
aði ár og brenndi grösugar lendur. Þannig
kom hvert hraunflóðið eftir annað, og