Tíminn - 24.12.1943, Blaðsíða 43

T í M I N N
43
Krístlelfur Þorsteínsson:
Borgíirzkir jólasíðir iyrir 70-80 árum
Oft eru það hinar köldu og dimmu haust-
nætur, sem koma mér til þess að líta yfir
liðna æfi og verða þá bernskuminning-
arnar jafnan ásæknastar og hlýjastar. AU-
ar árstíðirnar hafa skilið einhvern unað
eftir frá þeim dögum, sem ekki er gott að
gleyma. En samt verða það jólin, eins og
þau birtust fyrir mínum barnsaugum, sem
ljóma skærast í minningunni.
Jólafastan. Með henni byrjaði fyrir al-
vöru hin glaða og vissa von, að jólin væru
að nálgast. Úr því voru dagar taldir einn
eftir annan, en langir voru þeir stundum
og seint gekk þeim að fækka. En tíminn
var iðinn þá eins og endranær og dag-
arnir fækkuðu einn eftir annan, sumir
komu þeir með frost og kulda, aðrir með
logni og heiðum, stjörnubjörtum himni,
og enn aðrir með stormi og regni. Þeir voru
dökkir á brún og brá, en eitt var sameigin-
Iegt við þá alla, að þeir styttust njeir og
meir, en hin kalda nótt lengdist að sama
skapi. Langar og dimmar skammdegisnæt-
ur í afskekktum sveitabæ áttu þó sína gleði
og sínar vonir. En langt bar af öllu vonir
um heilög jól.
Aldrei sótti kvenfólkið fastara en á jóla-
föstu að koma flíkum bæði á unga og
gamla, til þess að afstýra því að enginn
heimilismanna yrði fyrir því gæfuráni að
fara í jólaköttinn. Við jólakött mátti hann
þó losna með því að bera hrútshorn á
tánni að því rúmi, sem hann hafði fæðzt í.
Jólasveinar voru allir þeir gestir nefndir,
sem komu á bæinn frá því mð jólaföstu
til aðfangadags: Hafði einhver heima-
manna það hlutverk að skrifa nöfn þeirra
jafnótt og þeir komu, til þess að enginn
gleymdist. Nöfnin voru svo geymd á sam-
anvöfðum miðum, en á jólunum dróg allt
heimilisfólkið um þessi nöfn, sem á miðana
voru skráð. Þótti stundum nokkur manna-
munur á jólasveinum. Meðal þeirra voru
oft flökkukarlar, en þar gat líka verið
sjálfur prófasturinn og svo menn upp og
niður þar í milli.
Vitlausa vikan var síðasta vika í jóla-
föstu kölluð. Var það dregið af því, að þótt
vinnukappið væri ærið áður, óx það um
allan helming, þegar kvenfólkið óttaðist
um afköst sín með skó og flíkur, sem
ekki mátti vera tilbúið síðar en á aðfanga-
dag jóla.
Fátœkra þerri þráðu allar þjónustur, sem
áttu að annast um það, að allur fatnað-
ur væri hreinn þveginn og þurr á jólum.
Þegar það heppnaðist fljótt og vel, var það
þakkað blessuðum fátækraþerrinum, sem
þeir efnaðri nutu líka góðs af. Þorláks-
messan sýndi nú fyrstu táknin um það, að
nú væru jólin farin að nálgast. Þá var
jólaánni slátrað. Hún var útnefnd strax
um haustið og dæmd til þess að leggjast
að velli þennan merkisdag.
Hangiketið. Það var valið strax um vet-
umætur af beztu sauðunum, sem þá var
slátrað og svo reykt í eldhúsi. Til þess að
það fengi hið sterkasta og sætasta bragð
þótti reykur af birkiviði beztur. Allar sauð-
arbringur voru reyktar og þóttu þær frá-
bær jóla og gesta matur. Á Þorláksmessu
var allt jólaketið soðið, mest bringur og
læri. Var hverju læri skipt í þrjú stykki,
sem hétu mjöðm, kringlustykki og sleggja,
en svo nefndist afturfótarlangleggur með
öllu því keti, sem honum fylgdi og fylgja
bar.
Jólalummurnar. í þær var malað banka-
bygg og mátti það ekki gerast síðar enn á
Þorláksmessu. Nú reið á að hafa malkvörn-
ina, sem allra þyngsta, svo hveitið í lumm-
urnar yröi sem fínast. Það var mesta strit
að snúa kvörninni svo þungri og malar-
inn var löðursveittur, meðan verkið stóð
yfir, en vonin um góðar lummur og gleði-
leg jól komu öllum í gott skap. Það kom
í hlut karlmanna að mala þetta góða
bankabygg og gera það svo vel, að ekkert
yrði að því fundið. Þóttu lummur úr slíku
efni miklu betri en úr því aðflutta hveiti,
er síðar hefir fengizt. Jólalummur voru
bakaðar í stórurn potti og ekki færri en
fimm í einu. Það. gerðu konur. Melis, sem
þá var ætíð nefndur hvítasykur sást þá
aðeins í toppum og var skafinn yfir lúmm-
urnar, þegar bakstrinum var lokið. Þetta
góðgæti með öðru fleira beið nú jóla-
morgunsins.
Adfangadagurinn þótti börnum lengi að
líða, sem ekkert höfðu að gera annað en
það eitt að biða eftir jólunum. Öðru máli
var að skipta með kvenfólkið. Það átti að
annast, eftir því sem auðið var, að bærinn
og búshlutir væru hreinir, en rokkar,
kambar og önnur áhöld, sem daglega voru
í notkun áttu nú að leggjast til hliðar,
meðan hátíðin stóð yfir. Þá tók skógerðin
tíma, því allir, ungir og gamlir, karlar og
konur áttu að setja upp glænýja jskó,
brydda með hvítu eltiskinni, strax á jóla-
nóttina. Fyrir dagsetur þurfti allt að vera
til reiðu, því að jafnsnemma og dagur var
horfinn af himni, ljómaði nóttin helga í
allri sinni dýrð. Þá átti öllum útiverkum
að vera lokið og búið að borða miðdegis-
matinn, sem var þá glæný ketsúpa af jóla-
ánni. Borðaði þá hver og einn sinn skammt
úr sínum tréaski og undu því allir vel, sem
ekki höfðu öðru vanizt. Að því loknu bar
öllum skylda til þess að þvo sér, greiða og
fara í hrein og þokkaleg föt, bæði yzt og
innst. Var sá vani þá svo gamall og gró-
inn að ekki voru til þeir stirðbusar, sem
leyfðu sér þá að raska þeirri reglu.
Jólakertin hafði húsfreyja búið til, sum
steypt i formum til þess gerðum og önnur,
sem nefndust strokkkerti. Við þessa kerta-
steypur voru konur þá æfðar. Voru strokk-
kertin oft með þremur álmum fyrir ofan
miðju og voru það nefnd kóngaljós, sem
á álmum þeim loguðu.
Fyrsti jólaglaðningurinn, sem öllum var
úthlutað jafnt, voru kertin. Gestir voru
sjaldan á jólanótt, en kæmi það fyrir voru
það helzt heimilislausir förukarlar og var
þeim þá rétt eitt jólakerti líka, svo fram-
arlega sem þeir vildu þiggja það. Flestir
ungir og gamlir tóku við jólakerti með
gleðibrosi, en þó einkum börnin. Jólakort
voru þá óþekkt og allar jólagjafir auk
kertis, nema einhverjar heimaunnar flíkur.
Það var allt fábreytt og fátæklegt á
sveitabæjum saman borið við það, sem nú
er, bæði byggingar, fæði og klæði. En það
var hin fagra og dásamlega helgisaga um
fæðingu Krists, sem gerði jólanóttina svo
himinhreina. Jólaljósin voru tendruð, svo
að bjart yrði í öllum skúmaskotum. Helzt
mátti ekki opna nema guðsorðabækur,
Nýjatestamenti, Biblíu, sálmabækur, Har-
moníu og Eintakið. Við rímum, þjóðsögum
og öðru slíku mátti ekki hreyfa á nóttinni
helgu. Þá nótt mátti heldur enginn snerta
við spilum. Tilefni jólanna átti að vera
þessa nótt efst í hug og hjarta hvers manns
og allt heimilisfólk átti að vera eins og
einn maður. Til kaffidrykkju var stofnað
eftir beztu föngum að venju þeirra tíma,
en að henni lokinni kom húflesturinn með
sálmasöng, bæði undan og eftir. Var svo
þetta kvöld gengið til rekkju, hvorki fyrr né
síðar en venja var til aðrar vökur.
Það var fagur og fjörgamall sveitasiður,
að allir sem vaxnir voru, risu árla úr rekkju
á jóladagsmorgun, gengu svo út, ef veöur
leyfði og signdu sig að vanda. Að því búnu
var gengið í bæinn og sagt þegar inn var
komið: „Guð gefi ykkur öllum góðan dag
og gleðileg jól í Jesú nafni.“ Að því búnu
kom kaffið með bankabyggslummunum
góðu, sem áður er lýst. En enginn mátti
fara að sinna gegningum fyrr en búið var
að syngja einn, en helzt tvo jólasálma. Var
þá helzt valinn hinn gullfagri sálmur séra
Þorvaldar Böðvarssonar: „Dýrð sé Guði í
hæstum hæðum.“ Sönghæfni fólksins v?r
þá upp og niöur eins og ætíð og alls staðar
vill verða .En þegar litið er á hina erfiðu
aðstöðu til náms, bæði með söng og ann-
að á þeim tímum, má furðu gegna hvað
heimilissöngur var þolanlegur og samæfð-
ur. Fólkið, sem ekki þekkti annað, gat ekki
án hans unað. Og börnin, sem lokuöu
augunum á jólanóttina með jólatrú í hjarta
fóru að halda að nú væru þau nær Guði
en nokkru sinni fyrr, er þau heyrðu jóla-
sálminn sunginn er þau voru í svefnrof-
unum. En þótt jólin væru þá, og séu enn,
ljóssins hátíð, urðu allir að sætta sig við
það, að vera jarðbundnar verur , sem urðu
að, sinna kröfum líkamans, þótt andinn
væri æðri. Jólamaturinn varð því líka að
koma til sögunnar, en hann var ekki skor-
inn við neglur. Heil sauðarbringa, mjöðm
eða kringlustykki, kaka, brauð, ostur, flot
og smjör. Öllu þessu góðgæti var hlaðið
á einn disk handa hverjum fullorðnum
karlmanni, en lítið eitt minna handa kon-
um og unglingum. Þetta var með þökkum
þegið ög settizt hver maður með sinn disk
og borðaði með sínum sjálfskeiðing. Þessu
til viðbótar kom hnausþykkur grjóna-
grautur með rúsínum. Þessi matur var
látinn að mestu nægja til dagsins, en fáir
voru búnir að torga helming, þegar kvöld
var komið.
Klukkan 11 fyrir hádegi hófst hinn sjálf-
sagði jólalestur með sálmasöng, bæði fyr-
ir og eftir. Var það framhald af morgun-
söngnum, sem áður er getið. Að lestrin-
um loknum vissu allir, að dregin yrðu upp
ný spil, og óskuðu þeir ungu þá í hjarta
sínu, að lesarinn væri ekki mjög sein-
mæltur. Eldra fólkið gat hlustað á hvert
orð með andakt, þótt hinum yngri fyndist
lesturinn aldrei ætla að taka enda. Það
gerðu spilin.
Ekki varð það umflúið, að sækja kirkjur
á jólum, svo framarlega sem messa í sókn-
arkirkjunni bar upp á jóladagana. En
þegar allt bar saman, langur kirkjuvegur,
tvísýnt útlit og fénaður kominn á hús og
hey, þá var ekki hægt um vik. Þó var oft
teflt á tvær hættur í þeim efnum, þótt
ekki yrði hér að slysi. Svo var og með prest-
ana, að þeir riðu til útkirkna sinna í hríð-
arveðrum.
Jólamessur var þá venja að teygja sem
mest á langinn, og urðu því kirkjugestir oft
að glíma við hríð og myrkur, er heim frá
kirkjunni var haldið. En eftir því sem hríð-