Tíminn - 24.12.1948, Blaðsíða 4

4
JÓLABLAÐ TÍMANS 1948
Guðbjörg Þórðardóttir:
ísLenzkur bóndabær
í afskekktri byggð á íslandi liggur
bóndabær, stór jörð hentug fyrir sauð-
fjárbúskap. Ekki sér til næstu bæja og
er útsýn víð, en í grænum högum eru
kindur, kýr og hestar á beit og fylla
umhverfið lífi. Bakvið húsið rísa ával-
ar, lyngivaxnar hlíðar, sem ótal lækir
steypast fram af á vorin. Prá gluggun-
um sér út á hafiö, blátt og kyrrt á heit-
um sumardögum, grátt og úfið þegar
vindur hvín.
Bóndinn þarna þarf að vera hygginn
og útsjónargóður, því að hann á duttl-
ungafullan húsbónda, sem hann ætíð
er á verði gegn. Það er veðráttan. Þeg-
ar hún er góö getur hún veitt þessum
litla heimi hans ómótstæðilega fegurð
og allar hlöður fullar. En ef hún er
vond verður umhverfið ömurlegt, erfið-
ið margfalt og aröurinn lítill.
Á vorin, rneðan nótt er björt, hafa
allir mikið að gera. Börnin, ef þau eru
nokkur, gæta óbornu ánna, en þeir full-
orðnu bera á túnið og láta niður kart-
öflur. Þegar börnin koma að nýborinni
á, eru þau alltaf forvitin, hvort hún
er einlembd eða tvilembd. Ef það rignir
verða þau að koma henni í hús, svo að
lömbin geti náð að þorna, meðan þau
eru að læra að standa á mjúkum brauð-
fótunum og teygja sig eftir móður-
mjólkinni.
Það geta orðið margir aukasnúning-
ar við lambærnar, þegar vorið er vot-
viðrasamt og kalt. Öll önnur vinna er
lögð til hliðar, svo að hægt sé að bj arga
þessum dýrmætu, óhörðnuðu verum.
En ef tíðin er góð verður allt að leik.
Hinn óendanlegi, bjarti himingeimur
dregur hugann burt frá áhyggjum og
striti. Fuglarnir syngja, meðan þeir
annast hreiður sín, og sóleyjarnar vagga
gulum krónunum í vorblænum. Út um
mýrar og móa skjóta hvítir hnoðrar
upp kollunum og þjóta til móður sinnar
til að sjúga.
Um og eftir Jónsmessu er féð rúið.Hver
sem vettlingi getur valdið tekur þátt í
smöluriinni. Menn fara ríöandi yfir
hæðir og ása, eftir berum uröarhryggj-
um og meðfram tærum vötnum, sem
spegla bláan himininn, grænkandi hlíð-
arnar umhverfis og hvíta svanina, sem
synda út á mitt vatnið er þeir verða
manna varir. Endurnar kúra þolinmóð-
ar á hreiðrum sínum, samlitar jörðunni.
Kyrrðin verður dýpri, eins og háleitari
eftir því sem ofar dregur. Efst í heið-
inni finnast vanalega aðeins fáar kind-
ur, en þær verða fleiri og fleiri og nið-
ur við bæinn er það orðin stór, jarm-
ekki að þurfa. Gildi hennar og þýðing
fyrir þjóðfélagið fer þó frekar eftir því
sem er, en hinu, sem okkur finnst að
ætti að vera.
Jólin eru að breytast. Þau eru sums
staðar að hætta að vera trúarleg hátíð.
Ytri viðhöfn og gjafasiður er hjá ýms-
um að verða aðalatriðin.
Hér skal ekki sagt neitt fyrir um trú-
arsiði og helgihald. Sízt skal vera óskað
eftir helgisiðum, sem engin tilfinning
og alvara væri bak við. Það fer aldrei
vel að látast og sízt við hátíðleg tæki-
færi.
Hitt er ekki úr vegi, að verja lítilli
stund til að hugsa um það, hvort hér
stefni fram eða aftur. Er þaö framför
og fullkomnun að losna við hinar trú-
arlegu erfðir? Eða eigum við ennþá er-
indi til kirkju til að lúta höfði og
þakka?
andi hjörð, sem látin er í girðingu með-
an hún bíður rúnings. Alltaf verður að
minnsta kosti ein vökunótt, svo að hægt
sé að sleppa fénu út í frelsið aftur eins
fljótt og mögulegt er.
Þessir dagar eru oft þeir fegurstu á
árinu. Á morgnana liggur hafið skyggt
og iádautt undir djúpbláum himni, en
er líða fer að hádegi smýgur ofurlitil
gola inn yfir landið, er svalar sveittu
fólki. Kvöldin eru svo kyrr að fjöllin
standa á höfði í sjónum, rauð eins og
gull í aftanskininu. Yfir nóttina sezt
sólin dálitla stund, en það er jafn bjart
fyrir því, og geislar hennar hverfa aldrei
af hæstu tindunum hinum megin við
fjörðinn.
Síðan byrjar heyskapurinn, sem vel-
ferð búsins hvílir mest á. Sterkur safa-
ríkur ilmur stígur upp frá töð'unni. Þeg-
ar þurrkur er verður h.ver og einn að
gera eins og hann getur, en bóndinn
hefir alltaf mestu ábyrgðina, þvi að
hann reynir að reikna út veðriö, sem
stundum breytist mörgum sinnum á dag.
Það getur verið sólskin og hiti aö
morgninum, svo að hann dreifir hálf-
þurrum föngum, en seinna fara litlir
þokuhnoðrar að líða inn með hlíðunum.
Þeir vaxa og þéttast, þar til þeir hafa
fyllt himinhvolfið og þá fer að úða úr
þeim. Eða það er brakandi þurrkur og
heyið þornar fljótt, en inn yfir landinu
dragast skýin saman í svarta flóka og
einmitt þegar á að fara að hiröa, steyp-
ist vatnið úr loftinu og gerir að engu
margra daga verk. Því eru allir fegnir í
hvert sinn, er heyið kemst í hlöðu og
því hærra sem dregur, þeim mun á-
nægöari verður bóndinn.
Síðsumardagana er gengið á engjar.
Hundurinn fylgir fólkinu eftir, því að
hann hefir ekkert annað að gera, og
kannske vonast hann til að því veröi
færður maturinn. Börn og fuglar gæða
sér á berjum sem fullþroskuð og freist-
andi gægjast út úr lynginu um brekkur
og móa, en þeir fullorðnu reyna að láta
sem þeir sjái þau ekki. Menn ganga að
heiman snemma á morgnana, og koma
aftur þegar fer að rökkva. Það hvilir
ómótstæðilegur þokki yfir bænum í aug-
um þess sem kemur heim, svangur og
þreyttur, um hráslagalegt kvöld. Ljós-
ið geislar út frá gluggum og í hlýju eld-
húsinu hefir húsmóðirin lagt kjarngóð-
an mat á borðið.
Er haustið nálgast er oft rigninga—
samt um hríð, en síðan koma laufvind-
arnir, þeir koma að sunnan. Stundum
blása þeir aðeins fáa daga, stundum
vikum saman. Ilmur af þurru reyrgresi
berst um holt og móa og fífufræin svífa
yfir mýrunum á hvítum, þöndum hær-
um. Hlíðarnar verða rauðar og gular
og það skrjáfar hljóðlega í visnandi
laufi lyngsins. Það er eins og sumarið
Og svo var það þá lengi vel ekki annað eða meira
hjá okkur Markúsi en að við sátum þama og þögð-
um saman.
En loks tók ég að ranka við mér. Það byrjaði með
því, að ég leit af hinu töfrandi tunglskini á tunglið
sjálft. Það kann að vera, að á ýmsa hafi það dul-
römm áhrif — minnsta kosti stundum. En það er
ekki þannig með mig — og hefir aldrei verið. Þegar
ég man fyrst nokkuð verulega eftir mér, var tunglið
orðið að lifandi persónu i vitund minni — ekki vant-
aði það. Samt sá ég ekki hinn víðfræga karl í tunglinu.
En tunglið allt var í mínum augum stórt, forvitni- og
fávíslegt andlit, góðlátlegt, en sérlega roggið og stund-
um dálítið kankvíslegt á svipinn, en spaugilegt alltaf.
Það gerði mig aldrei angurværan, og aldrei stóð mér
af þvi ógn — þvert á móti: Ég varð — og svona er
þetta enn — kíminh og upplyftilegur af að horfa á
þaö. Eins og það sé lika ekki styrkjandi og hressandi
fyrir lítið — meira að segja óvenjulítið — manns-
barn að finna sig langa til að vita sig þora að brosa
og jafnvel hlæja að himinborinni hnattveru, sem
hefir hinar margvíslegustu og furðulegustu verkanir
á marga og margt — og sumt ekki smálegt eða lítils
megandi? Ég man það líka, að þegar ég í bernsku
varð þess fyrst vísari, að máninn þægi ljós sitt frá
sólu, þá sagði ég upphátt:
— Á, það lá að! Því er hann svona státinn, þessi
montari.
Ég hafði víst aldrei leitt í tal við Markús, hvernig
þaö væri með mig og mánann, og nú drap ég á það,
fór um það nokkrum orðum í léttum skoptón. Ojú,
hann kvaðst nú hafa orðið var við þetta sama hjá
sér, hefði oft og tíðum fundizt þessi skjöldur hálf-
hlálegur — og víst sýndist þetta oftast heldur góð-
látlegt og eins og kankvíst smetti, en samt væri sér
frekar kalt til mánans, heldur en hitt, gæti ekki að
því gert.
— Ég hefi, skal ég segja þér, Hvítur minn, nokkrum
sinnum, síðan ég komst til vits og ára, séð virkilega
skuggalegan skarðan mána vaða í skýjum og boða
feigð, fundizt þá næstum því eins og eitthvað hlakk-
andi og feiknlegt í svipnum á þessum þýfisgjafara.
Það held ég hann svamlaði svaðalegur og skarður í
skýjagrisjum, ýmist látúnsgulur og flærðarlegur, blóð-
rauður af grimmdarhlakki eða með grásvörtum díl-
um af djöfulmóði, þegar þeir fórust milli þrjátíu og
fjörutíu úr Hamrafirðinum á einum degi hérna í
kyndilmessu-áhlaupinu fyrir aldamótin — þar af
tuttugu og fjórir úr sama hreppnum.... Já — og
þú hefðir átt að minnazt á tunglið við hann afa-
bróður þinn, hann Hákon heitinn á Töngum.
Ég kipptist við. Þetta leit ekki beinlínis bölvanlega
út. Ef ég hefði ekki eitthvað sérlegt úr honum Markúsi
núna, þá var ég illa svikinn.
— Hann Hákon?
— Já. Hann sagði, að tunglið væri sá viðsjálasti
hnöttur himingeimsins, sem hann vissi nokkur veru-
leg deili á, og sárafáir nú til dags, sem þekktu nokkuð
þess mörgu náttúrur. Aftur á móti hefðu þeir verið
tunglspakir í Egyptó, hér áður á tíð, og frá tungl-
spekingunum þar hefði mestmegnis verið komin sú
speki, sem hér hefði veriö kölluð galdur. Hann tjáöi
mér, að hann kynni að nefna fimm mána, sem rétt- «■
nokk væri allt sá sami, en nefndur eftir því, hver
hans náttúra væri þá og þá sú ráðandi. Þaö væri
Urðarmáni eða Heltungl, Harðindatungl og Flærðar-
máni — þegar það væri á lofti, þá væri nú allt heldur
viðsjált í henni veröld — og svo Freysmáni, og þeg-
ar hann væri á himni, þá væri gott að efna til, eins
og hann kallaði það, hvort sem um væri að ræða
fjölgun manneskjanna, skepnanna eða sáningu jarð-
argróðans — já, og áburður yrði aldrei að öðru eins
gagni og þá. Loksins væri það þá Hvítatungl, en það
sæist ekki nema endrum og eins. Þá væri guð hinnar
hvítu kynngi á ferð um geiminn, og þá gæti hver
og einn, sem á þessu kynni skil, þvegið sitt hjarta
hreint í tunglsljósinu.... Ja-á, hann Hákon!
— Svo þú þekktir hann Hákon. Þú hefir aldrei
sagt mér þaö.
— Nei, það kann að vera. En það held ég Litli mað-
urinn þekkti hann Hákon, gleymi honum trúlega
seint, manninum þeim.
— Hvar varstu samtíða honum? Fórstu ekki frá
föður þínum að Sauragerði og svo að Móum, — og