Tíminn - 24.12.1948, Síða 8

8
JÓLABLAÐ TÍMANS 1948
hvort að öðru og líkja yndisleikanum
við gróður jarðar. Ýmsar matjurtir ritn-
ingarinnar bera enn hin fornu heiti, t.
d. baunir, gúrkur, melónur og grasker.
Sömuleiðis kúrennur, myrta, malurt og
Cúminum (sem er skyld kúmeni og notuð
sem ostakrydd). Ennfremur Rúta (sem
látin er í brennivín, notuö gegn kvefi o.
fl.), dilla, anisfræ o. fl. kryddjurtir.
Dilla (Anethum) er ögn ræktuð hér.
Hálfþroskaðir blómsveipirnir notaðir í
grænsúrs, en blöðin í súpur. — Hjá Es-
aja spámanni (XXVIII.) er lýst akur-
yrkjustörfum: Hvort plægir plógmaður-
inn í sífellu til sáningar, ristir upp og
herfar akurland sitt? Hvort mun hann
eigi þegar hann hefir jafnað moldina
að ofan, sælda þar karfa og sá kúmeni,
setja hveiti niður í raðir, bygg á tiltekn-
um stað og speldi í útjaðarinn? Karfi er
sennilega „Nigella sativa“ einær jurt,
skyld „jómfrú grænkunnar" (N. damas-
eena), sem blómræktarmenn kannast
við. „Kúmen“ Jesaja mun vera Cúm-
inum, sem áður er nefnd. Speldi er
hveitiafbbrigði. Esaja (XVII.) segir:
Þjóðflokkar munu tvístrast eins og sáð-
ir á hólum fyrir vindi, er drottinn hast-
ar á þá. Þessar „sáðir“ munu vera
Jerikó-rósin fræga, lítil, einær jurt,
skyld káli, algeng við Jerikó og víðar í
Palestinu. Þegar aldin hennar eru þrosk-
uð, vefur jurtin sig saman í kuðung,
losnar upp og berst langar leiðir með
vindi. Þegar svo regn eða dögg vætir
hana, breiðir hún úr sér og fellir fræ
í hinum nýju heimkynnum. Eru Jeri-
kórósirnar stundum þúsundum saman á
ferð, veltandi og hoppandi fyrir vind-
inum. Davíð konungur á sennilega við
Jeríkórósina, er hann segir: Guð minn
spenntu þá eins og hjól, eins og jurta-
ögn fyrir vindinn. Til eru fleiri jurtir
svipaðs eðlis. í Matteusar guðspjalli
(XIII., 25.) segir: Líkt er himnaríki
manni, sem sáði góðu sæði í akur sinn.
En meðan fólkiö svaf kom óvinur hans,
sáði illgresi meðal hveitisins og gekk
svo burt. En er grasið spratt og bar á-
vöxt, kom illgresið í ljós. Þjónarnir
vildu reyta illgresið, en húsbóndinn
kvað þá líka munöu uppræta hveitið
með illgresinu. Látið hvorttveggja vaxa
til kornskuröartímans. Tínið þá illgres-
ið fyrst og bindið það í bundin til að
brenna, en safnio hveitinu í mína korn-
hlöðu.
Hvaða illgresi sáði óvinurinn? Ekki
arfa, því að hann er hægt að reyta, án
þess að skemma hveitið. Þetta mun hafa
verið rýgresistegund (Solinum temu-
lentum), sem vex fljótt og líkist í fyrstu
mjög hveiti eða rúgi. Það er slæmt ill-
gresi og eitrað þar aö auki. Forn-Grikkir
kvörtuðu undan því og sögðu menn
verða kennda af heitu brauði, sem rý-
gresisfræ var saman við. — í Jóhannes-
ar guðspjalli (XII.) stendur: „Þá tók
María pund af ómenguðum nardus-
smyrslum og smurö'i fætur Jesú og
þerrði með hári sínlt fætur hans, en
húsið fylltist af ilm smyrslanna.“ —
Nardus er oftar nefnt. Það er unnið úr
rót og stönglum jurtar af garðabrúðu-
ætt (Nardostachys jatamansi). Hún vex
einkum í Himalajafjöllum og voru
smyrslin verzlunarvara mjög snemma á
tímum. Safran er gulur litur, sem unn-
inn var úr blómum dvergliljunnar
(Crocus) þegar í fornöld — og mikið
þótti til koma.
Dvergliljur eru ræktaðar hér í görð-
um og blómgast mjög snemma vors. —
Sætur Calamus er ilmandi grastegund
frá Norðvestur-Indlandi. Blöð þess eru
með engiferbragöi og ilma, ef þau eru
marin.,
Myrra og Virak eru fræg fyrir ilm
sinn. Þau eru unnin úr trjám af balsam-
ætt. Er myrra þurrkuð trjákvoða úr
berki á 10 m. háu tré (Commiphora
abyssinica) í Suöur-Arabíu. Myrra er
notuð sem reykelsi í kaþólskum lönd-
um. Virak er unnið úr berki Bosvellia
o. fl. trjáa í Norðaustur-Afríku, Arabíu
og Austur-Indíum. Það er líka reykelsi.
Vitringarnir færðu Jesúbarninu gjafir:
gull, reykelsi og myrru. En myrra Jakobs
mun hafa verið unnin úr einskonar
klettarós (Cistus, sem vex í Miðjarðar-
hafslöndunum. Loks mun myrra, sem
nefnd er í sálmunum (XIV.) og víðar,
einkum hafa verið unnin úr Balsamden-
dron-trjám frá Arabíu og Somalilandi.
Flestir kannast við söguna um glataða
soninn: Hann langaði jafnvel til að
seðja hungur sitt á drafi (baunahýði)
því, sem svínin átu. Baunir þessar eru
fræ Carob-trésins og kallaðar Jóhann-
esarbrauð. Vex tréð í Miðjarðarhafs-
löndum. Aldinhýðið er leðurkennt, dökk-
brúnt að lit. Notað til gripafóðurs, en
fátæklingar neyta þess einnig. Vínandi
er líka gerður úr því. í 1. Mósebók
(XXX. 14,) er sagan um ástareplin.
Rúben gekk eitt sinn út um hveitiskurö-
artímann og fann ástarepli á akrinum
og færði þau Leu móður sinni. Þá sagði
Rakel við Leu: Gef þú mér nokkuð af
ástareplum sonar þíns. Fékk Rakel að
lokum eplin gegn því, að Jakob, maður
þeirra beggja, skyldi hvíla hjá Leu þá
nótt. Ástareplin eru rætur Mandragara-
jurtarinnar, sem nefnd er Ölrún á ís-
lenzku — og er skyld kartöflum og tó-
baki. Ölrún er lág og stöngullaus, með
miklar gildar rætur, sem stundum eru
líkar mannslíkama að lögun. Var mikil
trú á krafti Ölrúnar til forna. —
í Suðurlöndum eru margar þyrnóttar
plöntur. Enda segir ritningin snemma
um jörðina: „Þyrna og þistla skal hún
bera þér.“ Frásögnin um Jónas spámann
er alkunn. Þegar hann beið fyrir utan
Nineveborg, lét Drottinn rísinusrunn
upp spretta yíir Jónas til þess að bera
skugga á höfuð hans í sólarhitanum.
Varð Jónas stórlega feginn runnanum,
en hann visnaði að vísu daginn eftir.
Rísínus er stundum ræktaður hér í gróð-
urhlgmn til gamans. Hægðarlyf eru
unnin^lí 'honum (laxerolía). Hjá Esekíel
er talað um byggkökur. Þar segir einnig
(IV. 9,): Tak þér hveiti, bygg, baunir,
flatbaunir, hirsi og speldi; lát þaö í eitt
ker og gjör þér brauð af. Allmargar
fleiri jurtir eru nefndar í ritningunni,
en hér skal nú staðar numið. í fornöld
var gróðrinum skipt í þrjá aðalflokka:
gras, tré og jurtir. Hélzt það langt fram
eftir öldum.
Heimildarrit: The Story of Plants
eftir Hutchinsson og Melville. London
1918.
Hjá kristnum mönnum.
Slúpbrotsmenn nokkrir í Afríku Ieituðu manna-
byggöa. Pegar Jieir urðu manna fyrst varir, vissu
þeir ekki hvort það væru villimenn eða hvítir menn,
en eðlilega vildu þeir forSast að verða mannæt-
um að bráð, fyrst þeir höfðu bjargazt á Iand. Fóru
þeir að öllu sem hljóðlegast óg læddust í áltina til
mannanna, ef þeir gætu eitthvað heyrt til þeirra
án þess að gera vart við sig. Prestur var með í för-
inni og fór hann fyrslur.
Þessir menn, sem strandmennirnir stefndu til,
voru hvílir menn og sátu við spil. Það heyrði
prestur fyrst til þeirra, að þeim lirukku blótsyrði
ærið hressilega. Sprettur hann þá upp og kallar:
„Guði sé lof. Við ex-um komnir til kristinna
manna.“
aumt líf upp á að horfa. Hann gat líka varla á hryss-
unni húkt, þó að maður færi ekki nema fót fyrir
fót og hún ekki stórstlg, enda lét ég hann hátta og
Velgdi svo ofan í hann nýmjólk.
— Mér þykir hún hafa verið stórráð, Markús!
— En hvað heldur þú, að Hákon hafi gert? Hann
gengur aftur upp fjöruna og t likonu sinnar:
— Það má nú víst ekki minna vera en að ég þakki.
þér fj^rir.
Og þarna kyssti hann hana eina tvo, ef ekki þrjá
kossana. Það held ég hafi hreinlega legið við, að hann
væri hrærður.
Þar varð hann trúlega fyrir láni, karltetrið hann
Magnús jólagat, því aö það væsti víst ekki um hann
þarna á Töngum.
— Hvað segirðu, jólagat?
— Jú, jú, það held ég hann væri kallaður, þegar
han þá ekki var nefndur Vigdísar- eða Vigguson.
— Og veiztu, hvernig í ósköpunum það var til
komið?
— Einhvern tíma mundi maður hafa heyrt það.
Þetta hafði alltaf verið hálfgerður aumingi til heilsu,
var matvinnungur, þegar bezt var, var lengi framan af
ævinni hjá móðurfólki sínu innst inni í Drangahlíð,
en vistin víst ekki allt, jafnvel þegar eitthvað var
þó borgað með honum til þessa skemmtilega skyld-
fólks hans.
Þá var það einhvern tíma, að þangað kom maður,
hitti á akkúrat eins og sá, sem kom aö Lambastöðum,
enginn í bænum nema Magnús — ekki að minnsta
kosti fullorðinn. Þá sagði hann þetta:
— í Drangahlíð lifir maður í hærusekk eilífrar
föstu, lambið mitt — þar á ekki nema eitt einasta
gat — og það er þetta jólagat!
Svo fylgdi þá þetta jólagat honum upp frá því.
— En það var farið vel með hann á Töngum?
— Það var nú meira en það. Hann varð hreinlega
hálfrellinn, karlinn, ámóta og eftirlætiskrakki, en
það var ekki reiknað honum til syndar af þeim hjón-
unum, en hins vegar held ég, að dóttur þeirra og
vinnukonunum hafi þött nóg um. Það var nú svo
einstakt með hann Hákon, varö líka frægt. Hann
fór að kenna karlinum að taka í nefiö, ekki svo, að
hann reyndar færi aö bera það á sér, en þótti orðið
gott að fá nefdrátt annaö veifið. Svo sagði einhver —
ég held það hafi verið bóndi innan af sveit — að -
það sýndist nú vera nokkuð óþarft að vera að tæra
tóbaki í karlfjandann hann Manga jólagat. Þá svar-
aði Hákon:
— Hann skal ekki af heiminum fara, úr því að
hann komst á okkar heimili, án þess aö hafa notið
einhvers þess munaðar, sem hver maöur leyfir sér
og þykist ekki verri fyrir!
Og Sæhildur rétt að segja tróð í hann mat og mjólk.
— Drekktu nýmjólkina, Magnús minn, — Hún verð-
ur að bæta þér það upp, sem tannleysið bagar þig
við matinn.
Svo var það þá seinna vorið mitt á Töngum, að
við vorum við lóðir í einstöku blíðu-veöri. Það var «
reytingsfiskirí, og ég sat við beituskurö og við að
hálsskera, en Hákon beitti út — eins og hann var
vanur. Þá segir hann allt í einu og lítur á mig:
— Komdu hérna, Krúsadrengurinn, og beittu fyrir
mig stundarkorn. Mig syfjar svo.
— Jú, ég held ég hafi ekki látið standa á mér, enda
átti ég nóg á beitufjölinni — skorið, á ég við, — færði
mig aftur á skutþóttuna og tók við beitingarlóðinni.
— Það er ekki áherðingurinn núna, stúfurinn
minn, klárar þig víst af þessu, sagði hánn, -— ferð
ekki að láta hana flækja sig, hugsa ég, þú með þitt
lag og þínar lánshendur, — jú, það sagði hann, bless-
aður fuglinn.... Nú, og svo lagði hann skinnstakk-
inn sinn ofan á fiskinn í skutnum, var að tauta á
meðan hann var að jafna úr stakknum: — Ég finn
það er einhver vera, sem sækir á mig, getur víst ekki
sýnt sig í svona björtu eða látið mann vakandi vita
viljann sinn — og þarf þó ekki mikiö magnið til,
þegar ég er annars vegar, stúfur. Líklega er þetta
einhver nýliðinn — því varla getur það verið gamall
og slæptur slæðingur, trúlegast, aö nú verði ég be'ð-
inn að vera líkmaður að einhverjum inni á sveit, sem
sofnaö hefir síðan ferö varð seinast að innan.... Og
svo fleygöi hann sér á stakkinn, og með sama var
hann sofnaður.