Morgunblaðið - 07.05.1964, Blaðsíða 17

Fimmtudagur 7. mal 1%4
MORGU N BLABIÐ
i>
Erlendur Jónsson:
UM BOKMENNTIR
Hugleiðing um |>jóðsöng
i.
MATTHÍAS JOCHUMSSON
dvaldist í Bretlandi veturinn
fyrir þjóðhátíðina 1874. Það
var í þriðja skipti, sem hann
fór utan. í þessari ferð gisti
hann um tíma hjá Sveinbirni
Sveinbjörnssyni tónskáldi í
Edinborg. Sveinbjörn var
skólabróðir hans og vinur.
„f>á orti ég nokkur smá-
kvæði,“ segir Matthías, „þar
á meðal „Lýsti sól“, „Minni
Ingólfs" og þar bjó ég til byrj-
un lofsöngsins, „Ó, guð vors
lands“. Sveinbjörn athugaði
vandlega textann, en kvaðst
ekki treysta sér að búa til lag
við; fór svó, að ég um vetur-
inn sendi honum aftur og aft-
ur eggjan og áskorun að reyna
sig á sálminum. Síðari vérsin
tvö orti ég í Lundúnum, og
hefur mér aldrei þótt mikið
til þeirra koma.“
Matthías var sjálfur kominn
heim fyrir þjóðhátíðina og orti
fleiri kvæði vegna hennar,
þar á meðal konungsnunni og
Minni Islands. Lofsöngurinn
var fyrst sunginn í Reykjavík-
urkirkju, þessu fátæklega ný-
lendubænhúsi, sem Danir
höfðu klambrað saman af van-
efnum og Islendingar voru svo
lítilþægir að kalla dómkirkju.
Matthías hlýddi á lofsöng-
inn og fannst ekki mikið til
hans koma. „Og til dæmis um
skaplyndi mitt er það,“ segir
hann, „að þá er ég fyrst heyrði
sungið í dómkirkjunni lagið
og sálminn: „Ó, guð vors
lands“, fannst sál minni það
sem „hljómandi málmur og
hvellandi bjalla“, og gladdist
ég hvorki né metnaðist.14
Matthías Jochumsson var
andans maður par excellence.
Hann orti, þegar andinn kom
yfir hann. Og andinn kom
býsna oft yfir hann. Svo mik-
ið liggur eftir hann af góðum
kveðskap, að nærri má geta,
að lítil þurrð hefur verið á
andagiftinni. ímyndun hans
var lipur og sveigjanleg. Hann
hafði undravert vald á ís-
lenzku máli, svo sem þýðing-
ár hans sanna ef til vill bezt.
Alþýðumál og skáldamál lék
honum jafnt á vörum. Hann
kryddaði stíl sinn með lang-
sóttum heitum og kenningdm,
erfiðislítið, að því er virðist.
Hann þurfti ekki að berja sam
an kvæðin, eins og margir,
sem kveða dýrt. Það var eins
og allt kæmi af sjálfu sér,
eins og skáldamálið væri
móðurmál hans ekki síður en
hið hversdagslega talmál.
Matthías var kappsamur og
afkastamikill höfundur. Hann
gat ort löng kvæði á stuttri
stundu. Og líklega hafa þau
vinnubrögð látið honum bezt.
Gauf og yfirlega voru honum
fjarri skapi. Hann átti til að
breyta kvæðum sínum, löngu
eftir að þau voru ort. En þær
breytingar voru að jafnaði til
lýta. Hann orti af stemningu
og innblæstri. En innblásturinn
gat rénað, þegar minnst varði.
Og þegar innblásturinn þraut,
gat skáldinu fatast tökin. Því
er það, að innan um kveðskap
Matthíasar, svo márgt fagurt
sem þar er að finna, leynist
furðu léttvægur samsetning-
ur. Auðvitað var það honum
sjálfum manna ljósast. En þá
var ekki. venja að stinga neinu
undir stól, þegar kvæðasöftv
voru búin til prentunar. Hvað
eina, sem skáld hafði fest á
blað, var látið á þrykk út
ganga.
Matthías var mikill trúmað-
ur í þeim skilningi, að hann
hugsaði mikið um eilífðarmál.
Kristindómurinn var honum
ærið umhugsunarefni. Stund-
um efaðist hann, eri sannfærð-
ist svo þess á milli. Hann var
mikill og einlægur mannvinur.
Fá skáld hafa ort jafnmikið
um manninn, yfirleitt. Hann
var í rauninni alþjóðlega sinn-
aður maðUr. fslenzkt þjóð-
frelsi var honum því takmark-
að tilfinningamál. Þar skildi
á milli hans og annarra sam-
tímaskálda íslenzkra.
II.
Hverfum aftur til Fjölnis.
Hann hófst á inngangskvæði
Jónasar, fsland, farsælda frón.
Sú stemning gekk síðan eins
og rauður þráður gegnum alla
ljóðagerð aldarinnar. Það var
landið sjálft, sem skipaði
æðsta sess. Ósnortin náttúra
varð í kveðskap tákn ættjarð-
arástar og þjóðhollustu. Land-
ið varð það sameiningartákn,
sá gunnfáni, sem þjóðin hélt
síðar á lofti í sjálfstæðisbar-
áttunni. Það varð tákn þjóð-
arinnar, og einstaklingurinn
varð samkvæmt því hluti
landsins. Hann var eins kon-
ar landvættur, sem gæddi
landið lífi, en þáði í staðinn
reisn sína . frá því. Þjóðin
mældi verðleika sína eftir víð-
áttu landsins. Sá mælikvarði
var vitaskuld hagstæðari en
hin örsmáa íbúatala.
En Matthias var sérstæður
meðal nitjándu aldar skálda.
Hann lifði sig aldrei inn í þetta
viðhorf. Hann dáðist lítt • af
ósnortinni náttúru. Honum gat
hugkvæmzt að tala um „fárán-
leg fjöll", og var slík hug-
mynd í sjálfu sér fáránleg
frá sjónarmiði nítjándu aldar
manns. Honum fannst lítið til
um Dettifoss, þann regineflda
jötunn, sem gerði önnur skáld
stjörf af hrifningu — s tóð
heldur ógn af honum, ef eitt-
hvað var. f Skugga-Sveini lét
hann byggðamenn sigra úti-
legumenn, þessa höfuðprýði
íslenzkrar þjóðtrúar. Hann
fann sárt til þeirrar einangr-
unar, sem fámennið olli. Það
setti hroll að honum, þegar
hafjsinn hrannaðist að Norð-
urlandi, byrgði hverja vík og
þrúgaði landsfólkið með
bjargarskorti. Þá skrifaði
hann vini sínum til Vestur-
heims: (Hafísinn) „faðmar
þetta hrafnasker eða þennan
Hrafnaflókahrauns- og hafis-
hólma. Allir vilja vestur, en
enginn kemst fyrir efnaleysi."
Eitt sinn, þegar illa lá á
honum, orti hann Niðkvæði
um ísland, sem hófst á orðun-
um, volaða land.
Það var ekki fátítt, að skáld-
in segðu þjóðinni til syndanna
á nítjándu öld og bæru henni
á brýn volæði. En lándið —
það var í flestra augum hafið
yfir alla gagnrýni. Matthías
var þar á öndverðum meiði.
Fólkið sjálft var honum efst í
huga. Það var í hans augum
hvorki hluti landsins né held-
ur þjóð, sem hlaut að vera
tengd þessu landi. Það var að-
eirus fólk. Einstaklingurinn var
miklu fremur guðsbarn en
partur af þjóð sinni.
Matthías fann til með öll-
um, sem bágt áttu. Það var
því ekki að undra, þótt hann
léti reiði sína bitna á þess-
um „Hrafnaflókahrauns- og
hafíshólma", þegar að svarf í
harðindum. Hann sá, að það
gat orðið mörgum til bjargar
að flytjast til Vesturheims. En
hvað var framundan, ef allir
færu vestur? Væri íslenzk
tunga og þjóðmenning ekki
þar með dauðadæmd og salti
gleymskunnar stráð yfir
skáldanna verk? Þá áhættu
virðist Matthias ekki hafa
hugleitt, satt að segja.
Matthías orti að sönnu mörg
ættjarðarkvæði og kvæði um
einstök héruð. Hetjuskapur
fornaldar var honum hugstæð-
ur, svo sem berlega kemur
fram í ljóðum hans. Þá gat
landið orðið eins konar leik-
tjöld á sviðinu. Þá fékk það
ljóma sinn af hetjunum.
III.
Arin í kringum þjóðhátíðina
voru eitthvert erfiðasta ævi-
skeið Matthíasar. Hann hafði
orðið fyrir þeirri þungbæru
Matthias Jochumsson
reynslu að missa tvær eigin-
konur, hvora á eftir annarri.
Hann hætti prestskap og gaf
sig að blaðamennsku. En þar
naut hann sin ekki sem skyldi.
Það var los á honum. Það
sótti á hann trúarefi.. Ferða-
lögin voru hans helzta af-
þreying.
Hann hafði keýpt Þjóðólf,
sem var þá elztá og skásta
blað landsins. En lítið orð fór
af blaðamennsku hans. Sjálf-
stæðismálið var að fá byrr
undir vængi. Það mál var
honum lítt hugfólkið. Hann
var. enginn stjórnmálamaður.
Hann fékk það orð á sig, að
hann væri vingull í skoðun-
um, og loddi það álit við hann,
meðan hann lifði. Það varð
honum í senn happ og ham-
ingja, að hann kvæntist í
þriðja sinn, seldi Þjóðólf og
hóf prestskap að nýju.
Lofsöngur Matthíasar, sem
hann orti í Edinborg og Lund-
únum, hefur síðan verið þjóð-
söngur Islendinga, og má það
furðu gegna. Matthíasi hefur
áreiðanlega ekki komið til
hugar, þegar hann orti text-
ann, að hann væri að leggja til
efni í þjóðsöng, enda kallar
hann kvæðið sálm. Það er og
greinilegt, að andinn hefur
brugðizt honum, þegar hann
orti þennan sálm. Hann upp-
hefur fyrsta versið á orðunum
— Ó, guð vors lands! Ó, lands
vors guð. — Sem sagt, fjórum
orðum skýtur upp í "höfði
hans; síðan endurtekur hann
sömu orðin, með þvi að hafa á
þeim endaskipti. Honum geng-
ur ekki betur en svo að kom-
ast af stað. Upphaf sálmsins
minnir á orðtakið — það er nú
svo, og svo er nú það — sem
menn tauta fyrir munni sér,
þegar umræðuefni þrýtur.
Eftir þessar vomur kemst
skriður á verkið, og skáldið
lýkur við versið. En hann
kemst ekki lengra í bili. Anda-
giftin er' gersamlega þorrin,
aldrei þessu vant.
Það er svo ekki fyrr en
Matthias er kominn til Lond-
on, að hann prjónar við tveim
erindum. Hann varð aldrei
ánægður með þau. Samt eru
þau ekki lakari skáldskapur
en hið fyrsta. Hins vegar
kennir þar meiri öfga. „Vér
lifum sem blaktandi, blaktandi
strá,“ segir skáldið. Hann er
staddur í auðugustu borg og
voldugasta landi veraldar.
Hann hugsar heim. Honum
hrýs hugur við. Þjóðin er svo
vanmáttug ,að henni er helzt
líkjandi við blaktandi strá,
sem getur visnað og fallið hve-
nær sem er. Slíkar eru hug-
renningar skáldsins í þann
mund, sem þjóðin býst til að
halda upp á þúsund ára af-
mæli sitt. Sú er eina bót í
máli, að almættið er stórt.
Og Matthíasi fer sem oftar,
þegar han'n ber manninn sam-
an við almættið, að honum
ógnar sá reginstærðarmunur.
„Fyrir þér er einn dagur, sem
þúgund ár.“ Skáldið minnist
jafnvel á tár og dauða. Hins
vegar gætir lítt þeirrar fjör-
legu bjartsýni, sem var Matt-
híasi svo eðlileg, þegar honum
tókst bezt upp. Sú bjartsýni
hefur ekki lífgað sinni hans,
þegar hann orti lofsönginn.
Það liggur í augum uppi, að
sálmur, sem gerður er vegna
eins ákveðins tilefnis, er all-
sendis óhæfur þjóðsöngur.
Tækifæriskvæði voru mjög í
tízku á seinni hluta nitjándu
aldar. Lofsöngurinn ber öll
einkenni þess konar kveðskap-
ar.
Nú ber engan veginn að
skilja orð mín um lofsönginn
sem áfellisdóm yfir öðrum
kveðskap skáldsins. Matthías
er okkar mesta sálmaskáld
eftir daga Hallgríms Péturs-
sonar. Á því leikur enginn
vafi. Margir sálmar hans eru
sungnir að staðaldri við guðs-
þjónustur, sumir gullfallegir,
langtum fremri lofsöngnum að
stemningu og fegurð.
Og skáldgáfa Matthíasar
var ekki einskorðuð við sálma
kveðskap. Líklegt er, að hann
hefði ort texta fyrir þjóðsöng,
ef hann hefði verið um það
beðinn. En honum var aldrei
falið það verk né nokkru
skáldi öðru.
En hvað skal þá segja um
lag Sveinbjörns Sveinbjörns-
sonar. Hann var skólabróðir
og vinur Matthíasar og gest-
gjafi að auk, þegar Matthías
fór þess á flot, að hann gerði
lagið. Samt varð Matthias að
ganga eftir honum. Hvað kom
til? Þótti honum textinn ekki
heppilegur til söngs? Eða var
hann kannski í vafa um, að
Matthías lyki nokkurn tíma
við sálminn? Um það vil ég
engum getum leiða. Lagið kom
á endanum. Matthíasi fannst
ekki mikið til þess koma, þeg-
ar hann heyrði það sungið í
dómkirkjunni, og furðar okk-
ur lítið á því. Lagið er drunga-
legt og þó gersneytt tragiskri
fegurð. Það vekur hvorki
undrun né hrifningu. Og söng-
menn segja, að það sé ákaflega
erfitt til söngs. Það er rauna-
legt að heyra það leikið í sömu
andrá og þjóðsöngva annarra
Erlendur Jónsson, bók-
menntafræðingur, hefur
skrifað gagnrýni um bækur
að undanförnu i Morgun-
blaðið eins og lesendum er
kunnugt. Á næstunni mun
hann skrifa nokkra bók-
menntaþaetti eða hugleið-
ingar um bókmenntir á víð
og dreif og er ekki að efa
að þeir verða vel þegnir af
lesendum.
Hér birtist fyrsti þáttur
Erlends Jónssonar.
þjóða, sem eru margir hverjir
líflegir og hressilegir.
IV.
Landshöfðingjatímabilið,
sem i hönd fór eftir þjóðhátíð-
ina, var dapurlegur tími, þrátt
fyrir aukið forræði. Framfarir
urðu að visu nokkrar. En þær
voru hverfandi litlar á við þá
framþróun, sem varð í öðrum
löndum á sama tíma. Þjóðinni
leið skár en stundum áður. En
á móti því vó, að hún varð
nú fyrst meðvitandi um smæð
sína gagnvart öðrum þjóðum.
Skriður komst á sjálfstæðis-
málið. Ekki voru þó allir trú-
aðir á framgang þess. Og þar
sem málið hafði vakið vissa
þjóðerniskennd, hlutu þeir,
sem vantrúaðir voru á fram-
gang þess, að efast um fram-
tíð þjóðarinnar. Sumir trúðu,
að það ynnist, aðrir voru sann-
færðir um, að það ynnist
aldrei Þúsundir manna tóku
sig upp og fluttu til Vestur-
heims. Svo aumir voru for-
ráðamenn þjóðarinnar, að þeir
horfðu sljóir á þann land-
flótta, töldu hann jafnvel nauð
synlegan. Og það sýnir bezt
andstæðurnar í íslenzkri þjóð-
acvitund, að menn, sem höfðu
ekkert við Vesturheimsflutn-
ingana að athuga, ætluðu að
ærast, ef útlendingi voru leigð
skitin vatnsréttindi í einhi
gruggugri ársprænu. Kristján
Jónsson kvað sína skáldlegu
bölsýni inn í hjörtu fólksins.
Og fólkið gerði hinn dapurlega
þjóðhátíðarsálm að þjóðsöng
og.kirjaði kringilfætt og lotið,
„vér lifum sem blaktandi,
blaktandi strá.“
Ekki var mikil uppörvun í
þeim söng.
Nú eru nítíu ár liðin, frá því
að lofsöngurinn hljómaði fyrst
í Reykjavíkurkirkju. Síðan
hefur flest breytzt, að minnsta
kosti á ytra borði. Þjóðin er
nú þrefalt fjölmennari, en hún
var þá. Og hvað velmegun
snertir, má segja að við höf-
um náð þeim þjóðum, sem búa
við bezt lífskjör. Við krefj-
umst allra sömu þæginda og
tíðkast meðal voldugustu
þjóða heims. Ef þeir, sem
börðust — stundum vonlítilli
baráttu — fyrir sjálfstæði
þjóðarinnar á landhöfðingja-
tímabilinu. mættu líta upr> úr
Fratnhald á 19. síðM.