Morgunblaðið - 14.01.1967, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR M. JANÚAR 1»91.
17
Leikfélag Reykjavtkur:
Fjalla-Eyvindur
Höfundur: Jóhann Sigurjónsson
Leikstjóri: Gisli Halldórsson
Leikmyndir: Steinþór Sigurðsson
LBIKFÉLAG Reykjavífcur hélt
hátí&Iegt sjötíu ára afmæli sitt
4 miðvikudaginn með því að
firumsýna „í’jalla-Eyvind-* Jó-
hanns Sigurj ónssonar, og var
naumast hægt að halda þá há-
ttó með virðulegra móti, því
bæði er að hér er um að ræða
•tórbrotnasta akáldvenk ís-
lenzkra leikbókmennta og srvo
varð sýningin annálsverður við-
tourður sem lengi mun í minnum
hafður.
I>að fer varla milli mála eft-
lr þessa sýningu að „Fjalla-
Byvindur“ er eitt áhrifamesta
leikhúsverk norrænna bók-
tnennta, þó það sé jafn-
framt svo rammíslenzkt að það
tnuni aldrei eiga sama erindi
við útlendinga og það á við
okkur. Auðlegð verksins er í
rauninni með ólíkindum. Skáld-
legt orðfæri, Xeiftrandi hugar-
«ug og ljóðrænt líkningamál
blandast þar spakmælum sem
lifa á tungu þjóðarinnar. Það
býr yfir sálfræðilegu djúpsæi
lem minnir á beztu verk Ibs-
ens og Strindbergs, samanber
hina mögnuðu lýsingu á þeim
Höllu og Kára í fjórða þætti
þegar himgrið og örvæntingin
sverfa að. Það teflir ffam mátt-
ugum andstæðum, t.dL í lýsing-
tmni á ólíkum beimum tveggja
fyrri þáttanna og þedrra seinni,
og ekki síður í gerð persón-
anna, t.d. HöHu, hins skapríka
fulltrúa hjartans, og Björns
hreppstjóra, fulltrúa jarðbund-
ins raunsæis og veraldarhyggju.
Samtal þeirra í öðrum þætti er
meðal snilldarlegustu kafla
verksins. I>á eru andstæðurnar
f fari Kára og Höllu ekki síður
brikalegar.
Ofan á þetta bætist þjóðsag-
tn sem gegnsýrir leikritið allt,
•uðgar það og magnar, að ó-
gleymdu sjálfu landinu, víðern-
nm þess og veðrum. Fá íslenzk
ákáldverk miðla jafnáþreifan-
legri tilíinningu fyrir landinu og
áfirifum þess á mannssálina. Þjóð
•agan og landið gera „Fjalla-
Byvind" með sérstökum hætti
folenzkt verk, og sama er raun-
•r að segja um útilegumanna-
•tefið tem er svo samofið ís-
fenzkri þjóðarkennd og á sér
enga hliðstæðu með öðrum þjóð
um (Hrói höttur er af altt öðr-
um toga). Eyvindur er arftaki
Grettis og Gísla, einkanlega hins
fyrrnefnda, og miklu þjóðlegri
•ð allri gerð en Skugga-Sveinn,
•em bæði er sprottinn úr trölla-
trú og erlendum jarðvegi.
Að öliu samanlögðu efa ég,
•ð nokkurt einstakt verk Ibsens
•ða Strkidbergs sé jafnmarg-
•iungið og víðfeðmt eins og
„Fj aIla-Eyvindur“, og þó er það
bæði heilsteypt og hnitmiðað í
fUum sínum fjölbreytileik.
Segja má með fuHum sanni
•ð „Fjalla-Eyvindur" sé einn af
þjóðardýrgripum Islendinga,
sem leikhúsxmum beri skylda til
•ð sýna alla þá ræktarsemi er
þau mega. Ég trúi ekki að gildi
verksins rými með breyttum
jrtri aðstæðum og nýjum þjóð-
hóttum; það rúmar svo stóran
part af íslenzkri þjóðarsál og
geymir auk þess algild mannleg
•annindi sem eiga jafnbrýnt er-
indi við allar kynslóðir, því frá-
leitt breytir félagsleg eða efna-
hagsleg framvinda mannshjart-
•ou.
Hér er íslenzkt mannlíf fyrri
•lda hafið upp í veldi goðsög-
unnar, óháð sannfiræði sögumn-
•r og duttlungum rúmhelginn-
ar. Halldór Laxness lýsir þessu
vel í greinarkorni í 50 ára af-
mælisriti Leikfélags Reykjavík-
ur, þar sem hann segir frá sinni
fyrstu leikhúsferð og áhrifun-
um sem hann varð fyrir af
„Fjalla-Eyvindi“ tólf ára gamall;
„Þetta líf, sem gerðist uppi á
pallinum, var að vísu mannlíf,
og þó ofar mannlífinu eins og
líf guðanna, gerðist á öðru sviði
en mannlífið, vitrænu sviði,
hreinu af sora tilviljun-ar og
aukaatriða, lögmál og tilgangur
var eitt, lögmál og örlög. Þó
ekki væri nema talið á leik-
sviðinu, frjálst af ófullkomleik
daglegs tals, nokkurskonar
vizkuþrumginn kjarni alls bað-
stofuhjals á Íslamdi, þá nægði
það til að koma mér á þá skoð-
un, að þarna væri hið rétta
manmlíf, og okkar hversdags-
mannlíf væri hégóminn."
Leikritið dregur nafn af Ey-
vindi, hinum ræmda útileguþjófi
þjóðsögunmar, og fjallar öðrum
þræði um kjör hans og örlög, um
hið gamalkunma íslenzka stef:
„Sitt er hvort gæfa eða gjörvileik
ur“. En það fjallar fyrst og síðast
um Höllu, hina stórlátu, heil-
lyndu, ástríðuríku konu sem hlýð
ir rödd hjartans skilmálalaust,
gefur sig á vald ástinni án um-
hugsunar um afleiðingar og lif-
ir örlög sín án iðrunar. Vera
má að Guðrún Eddunnar og
Guðrún Laxdælu (sem reyndar
eru tvær gerðir sömu komu) séu
stærri í sniðum en Halia, en
ég dreg mjög í efa að við eig-
um í bókmenntum okkar aðrar
kveniýsingar stórbrotnari.
„Fj alla-Eyvindur'* minnir um
sumt á klassíska harmleiki
Grikkja, þó ég viti ekki til að
Jóhann hafi verið þeim kunn-
ugur. Það var vísast skáldleg
eðlishvöt sem kom honum á spor
harmleiksins. Ein kunnasta per-
sóna harmleikanna fornu er
maðurinn með spásagnarand-
ann, alltsjáandi fulltrúi guðanna
eða forlaganna, sem sér fyrir
örlög persónanna og kynnir þau
óræðum orðum áður en þau ræt-
ast. Hjá Grikkjum er þessi mað-
ur venjulega blindur, en Jó-
hann hefur hann holdsveikan
(samt finnst manni einhvern
veginn að hann ætti líka að
vera blindur). Arngrímur holds
veiki er málpípa forlaganna,
veit að hverju dregur og lætur
það uppi skýrustxim orðum í
lok annars þáttar. Þetta hlut-
verk er eitt dæmi þess hve fim-
lega Jóhann leikur hin ýmsu
stef verksins í ólíkum tónteg-
undum, unz þau koma saman
í lokin í voldugri sinfóníu. Eitt
hugtækasta einkenni leiksins er
einmitt þessi „þéttleiki" hans.
„Fjalla-Eyvindur“ er að því
leyti frábrugðinn harmleikunum
grísku, að hvörfin verða
snemma í leiknum, strax í lok
annars þáttar, en seinni þætt-
imir tveir eru síðan ítarleg út-
listun afleiðinganna; hjá Grikkj-
unum verða hvörfin að jafnaði
seint og afleiðingarnar ber að
höndum með skjótum og einatt
voveiflegum hætti. En „Fjalla-
Eyvindur“ er eigi að síður trag-
ískt verk í klasssíkum skilningi,
leiðir til þeirrar skírslu tilfinn-
inganna, kaþarsis, sem er aðal
harmleiksins.
Eins og fyrr segir fjallar leikrit-
ið einungis óbeint um Kára, enda
er hann ekki tragísk persóna í
ströngum skikiingi, heldur leik-
soppur illra örlaga, fómarlamb
meðfæddra bresta og mótdrægra
þjóðfélagsaðstæðna. Hann ber
ekki ábyrgð á örlögum sínum.
Halla er aftur á móti klassísk
harmsöguleg persóna: hún kýs
sér sjálf örlög og iðrast aldrei.
Hún hefur þá sönnu tragísku
reisn sem gerir „Fjalla-Eyvind“
að eina kiassíska harmleik ís-
lendinga, og kannski jafnvel
Norðurlanda allra.
Hins er ekki að dyljast, að í
þessu efni fékk Jóhann mikil-
væga bendingu frá þýzka þýð-
andanum, A F. Cohn, sem lagði
fast að honum að breyta upp-
haflegum endi leiksins, þar sem
hesturinn var látinn verða út-
lögunum til bjárgar (eins og í
þjóðsögunni), og samdi hann þá
endinn, sem hér er leikinm nú,
og komst síðar á þá skoðun að
hann væri réttur. En bæði í
Kaupmannahöfn og Osló var
verkið í öndverðu leikið með
hestinum.
Gísii Halldórsson hefur sett
„Fjalla-Eyvind“ á svið að þessu
sinni og án efa unnið sinn
stærsta sigur til þessa. Ég kann
ekki að sýningunni að finna,
enda hef ég sjaldan eða aldrei
verið eins bergmxminn í leik-
húsi. Gísli hefur gert ýmsar
breytingar bæði á texta og svið-
setningu, sem ég hygg að allar
hafi verið til bóta. Hann hef-
ur fellt niður úr hirnxm
prentaða íslenzka texta allt sem
höfundurinn sjálfur hafði strik-
að út í þriðju endurskoðuðu út-
gáfu leiksins á dönsku, og þarvn-
ig losnað við ýmsa agnúa sem
kynnu að hafa orðið til lýta.
1 þriðja þætti hefur hann gert
þá veigamiklu breytingu frá
fyrri uppfærslum, að leikhúsgest
ir sjá ekki þegar Halla varpar
barninu í fossinn, og finnst mér
það vera til bóta og í anda hins
klassíska harmleiks, þar sem
böm komu reyndar aldrei fram
og grimmdarverk voru ekki sýni
leg áhorfendxxm. Mér finnst at_
riðið með Tótu litlu í þriðj'a
þætti vera svo nærgöngult í
sjálfu sér, að hlífa beri leikhús-
gestum við að horfa á sjálfan
verknaðinn, enda var greinileg'a
listrænn ávinningur að breyting-
unni.
Helga Bachmann fór með
hlutverk Höllu og vann firægan
sigur. Strax í fyrsta þætti náði
hún slíkum tökum á túlkuninni,
að auðsætt var hvert stefndi,
enda uppfyllti hún allar þær
vonir sem hún vakti í byrjun.
Hún lék hlutverkið framan af
með ívið meiri þunga en venja
hefur verið, var ekki eins létt
og glaðleg og ýmsir kynnu að
hafa kosið, en mér virtist túlk-
unarmáti hennar vera meir í stíl
við alla skapgerð Höllu og þau
örlög sem hún kýs sér. Kannski
náði hún sterkustum áhrifum í
öðrum þætti, en túlkun hennar
var öll heilsteypt og misfellu-
laus, auðug að blæbrigðum, i
einu orði sagt; hrífandi.
Helgi Skúlason lék Kára og
afsannaði þá almennu skoðxxn,
að persónan sé svo mótsagna-
kennd, að henni verði ekki skil-
að heilli yfir sviðsljósin. Það er
að minni hyggju misskilningur að
Kári sé glæsimenni og hetja sem
bjóði örlögunum byrgin. Hann
er að vísu gæddur líkamlegu
atgervi eins og Grettir forðuxn,
en hann er fyrst og fremst ó-
lánsmaður og veit af því, opin-
skár og auðtrúa, hrekklaus, góð-
gjarn, en samvizkubitinn og
hræddxir við sínar eigin hneigð-
ir, örlög sín og skapadóm. Halla
elskar hann þrátt fyrir veilur
hans, ekki vegna afburða hans,
enda reynast ást hans og þol-
gæði vera af öðrum og veikari
toga en hennar. Bernskudraum-
ur hennar um Drangeyj ardvöl
með Gretti segir mikla sögu um
þau Kára. Harui talar að vísu
stórum orðum á hrifningarstund-
xxm um vald sitt, áræði og skap,
en hann kiknar jafnan þegar
mest á reynir. Helgi Skúlason
sló réttan tón sti-ax í fyrsta
þætti, eftir að Arnes æmtir að
sögunum sem um hann ganga
í sveitinni og Halla gengur á
hann. Síðan óx túlkxm hans
jafnt og þétt xxnz hún náði há-
marki í fjórða þætti, og hef
ég ekki í annan tíma séð Helga
gera betur.
Pétur Einarsson lék Arnes af
miklum alvöruþunga, dró eink-
um fram beiskjuna og hugar-
angrið í fari hans, en erfiðara
var að trúa því að þessi maður
væri hrókur fagnaðar á manna-
mótum. Beztur v-ar leikur hans
í þriðja þætti.
Björn hreppstjóri var leikinn
af nýliða, Guðmundi Erlends-
syni, senr enn er við leiklistar-
nám, og kom hann mjög á óvart
með myndugri framgöngu sinni
og öruggri textameðferð. Hann
túlkaði hinn slóttuga og fégjarna
stórbónda af athyglisverðum til-
þrifum, og fæ ég ekki betur séð
en hér sé kominn leikari sem
binda má vonir við.
Aukahlutverk í „Fjalla-Ey-
vindi“ eru mörg, og voru öll
þau helztu prýðilega af. hendi
leyst. Gestur Pálsson lék Am-
grím holdsveika af hrífandi nær-
færai, var allt að því annars-
heimslegur í mildri hógværð
sinni, og munaði mikið um fram-
laig hans. Haraldur Björnsson lék
Jón bónda af þrótti og má segja
að hann stæli senunni með-
an hann staldraði við. Þóra
Borg lék konu hans, en hún lék
Tótu litlu sumarið 1912, þá fimm
ára gömul, þegar efnt var til
sýningar fyrir höfundixm, og aft-
ur nokkrum árum sxðar. Að þessu
sinni var Tóta leikin af fjög-
urra ára telpu, Margréti Pét-
ursdóttur, og átti frammistaða
hennar óllítinn þátt í því hrve á-
hrifaríkur þriðji þáttur varð.
Inga Þórðardóttir lék Guðfinnu
gömlu á hugnæman og sanrxfær-
Framhald á bls. 29
Sviðsmynd úr öðrum þætti.