Morgunblaðið - 12.06.1968, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 12. JÚNÍ 196«
15
Sannleikurinn er sagna beztur
Eftir Árna G. Eylands —
HINN 26. apríl síðastliðinn var
flutt í Ríkisútvarpinu erindi er
nefndist: Dokað við á Elínar-
höfða, fyrirlesari I>orvaldur
Steinason. Eigi veit ég deili á
þeim manni og grunaði ekki, er
hann hóf mál sitt, að hann
myndi ræða um hluti, er eitt
sinn snertu mig og störf mín.
En sú varð þá raunin á, og því
miður kom í ljós, að frásögn
og málf lutningur mannsins varð,
er á leið erindið, með þeim hætti
að mér komu í hug orð höfund-
ar Njálu um Gunar Lambason:
„um allar sagnir hallaði hann
mjög til enn ló víða frá“.
Þótt ekki sé ég Kára líkur,
sé ég mig tilneyddan að gera
filraun til að leiðrétta verstu
missagnir í erindi Þ.S. Mér er
samt Ijóst, að í blaðagrein næ
ég ekki til nema tiltölulega
fárra af þeim mörgu, semhlust-
uðu á útvarpserindið. Þannig
reynist erfitt að leiðrétta svo
vel sé, þegar hallað er réttu
máli í útvarpi.
Erindi Þ.S. fjallaði að miklu
leyti um hinn mæta mann Þórð
heitinn Ásmundsson útgerðar-
mann og bónda á Akranesi (7.
júní 1884- 3. maí 1943). búnaðar
áhuga hans og athafnir.
Svo að eigi fari á milli mála
hefi ég fengið í hendUr frá
skrifstofu ríkisútvarpsins ljós
rit af hluta af erindi Þ.S., það
er bls. 8.-12. af handriti hans.
Eftir að hafa sagt frá því, er
Þórður, 1918, kaupir og tekur í
notkun fyrsta traktorinn og
traktorplóginn, sem til landsins
var fluttur, ræðir þ.s. um fyrsta
Fordson traktorinn, sem Páll
Stefánsson flutti inn, sennilega
1920, áreiðanlega ekki „skömmu
eftir 1920“. Fleira er missagt,
þótt smátt sé, um þann traktor
og hvernig „vélaöld landbúnað-
erins hófst“. Læt ég mig það
engu skipta, enda hefi ég gent
því máli nokkur skil í bók
minni Búvélar og ræktun, 1950.
Einnig gætir missagna um Þúfna
banana, sem inn voru fluttir
1921-1927. Get ég vísað þar til
sömu heimildar, en spaugilegar
eru tilraunir Þ.S. að gera lítið
úr þeirri stóru tækni-tilraun, án
þess að hann valdi því.
Að þessu loknu fór Þ.S. í er-
indi sínu að ræða um kaupin á
fyrstu skurðgröfunni af drag-
skóflugerð, sem tekin var í notk
un hér á landi vorið 1942, og
aðdragandann að þeim kaup-
um. Og nú krítar Þ.S. liðugt,
heldur betur. Verð víst að taka
hér upp kafla úr erindinu, þar
segir svo:
„-----Bændurnir keyptu drátt-
arvélar og brutu land til tún-
ræktar í stórum stíl. En þurrk-
un flóanna og mýranna sat (á)
hakanum. Nýju túnin sýndu þess
glögg merki mörg hver, að fram
ræslu vantaði. Þar um vitnaði
votlendis-gróðurinn sem þakti
þau. Allvíða skartaði fífan í
nýræktinni. Þórður Ásmundsson
fór sér hægt. Hann rak land-
búnað á Akranesi, heyjannaafl-
aði hann af nýrækt sinni og
einnig af gömlu túnunum á Elín
arhöfða. Framræsla mýrarinnar
á Elínarhöfða var langt frá því
að vera viðunandi fyrir túnrækt
Endurbætur skurða í nýrækt-
inni skapaði stórátak árlega.
Þórði Ásmundssyni sem og öðr-
um er við túnrækt fengust úr
mýrum eða forarflóum, varð
það fljótlega ljóst, að ef gera
átti stórátak á því sviði, var
þörf á afkastameiri verkfærum
en skóflunni og kvíslinni. Til
þess vantaði vélar sem gætu
grafið skurðina.
Formælendur ræktunarmála,
þeir sem töldu sig hafa þekk-
inguna og reynsluna virtustvera
á annari skoðun. Vanaviðkvæð I í notkun við framræslu hér á
ið hjá þeim þegar bændur og landi.
ræktunarmenn voru að tala um
vélar til þess að grafa skurði
var þetta: „Það eru engar vélar
til sem geta grafið skurði sem
henta íslenzkum jarðvegi, enda
engin þörf á þeim.“
-------- -En Þórður var ekki
hættur við sínar fyrirætlanir í
landbúnaðinum. Nú hvarf hann
aftur að því sem hann varð að
láta niður falla fyrir nær tutt-
ugu árum. Hann hafði verið
frumherji við það að nýta véla
aflið til jarðvinnslu. Nú varþað
framræsla mýranna og flóanna,
þar skyldi einnig nóta vélaaflið.
Ég ætla að það hafi verið
1941 sem Þórður lagði drög að
kaupum á skurðgröfu frá Eng-
landi.
Árið eftir festir hann kaup á
gröfunni. En: „Það er ekki sop-
ið kálið þó í ausuna sé komið.“
Á því fékk Þórður að kenna í
þetta sinn.
Þegar til þess kom að fá inn-
flutningsleyfi fyrir gröfunni var
fyrsta svar þeirra sem völdin
höfðu hart Nei.
Þá fékk Þórður í félag með
sér Björn Lárusson bónda á
Ósi í Skilmannahreppi. Björn
var samflokksmaður þáverandi
landbúnaðarráðherra, sem réð
þessum leyfisveitingum eða synj
aði. Ekki var svarið jafn af-
dráttarlaust eins og í hiðfyrra
sinn en þó var það nei.
Þeim var það vel ljóst Þórði
og Birni eftir nokkrar tilraunir
að þeir fengju aldrei innflutn-
ing á gröfunni á sínu nafni. En
tii íslands skyldi hún samt koma
Þegar öll sund virtust lokuð
varð það fangaráð þeirra Þórð-
ar og Björns að gefa Vjelasjóði
íslands“ eftir eignarheimild og
innflutning á gröfunni, til þess
að öruggt væri að hún kæmi til
landsins. Aðeins settu þeir eitt
skilyrði. Eina skilyrðið var það
að vinna hæfist með gröfunni á
Akranesi.
Að þessu skilyrði var gengið,
grafan kom til landsins sú fyrsta
í eigu íslendinga. Vinna með
gröfunni hófst á Akranesi og
þar með var ^ gengi skurðgraf-
anna tryggt á íslandi.
Þar með hafði Þórður unnið
sigur í þessu baráttumáli. Hann
barðist fyTÍr því að fá stór-
virk verkfæri til framræslu
landsins. Eignarheimild á verk-
færinu skipti hann engu máli að
eins að það kæmi til landsins
og yrði notfært þar. Það má
segja að hinir vísu feður rækt-
unarmála hafi unnið varnar-
sigur. Þeir höfðu þumbazt við í
lengstu lög og hamlað á móti
því að véltæknin yrði notuð til
landþurrkunar þegar þeim var
ljóst að mótstaðan var orðin
þýðingarlaus, að ekki yrði leng-
ur staðið á móti vélvæðingunni.
Þá var aðeins eitt áhugamál eft-
ir hjá þeim, það að vera fyrstu
eigendur og innflytjendur hinna
stórvirku tækja.
Þann heiður fengu þeir með
vafasömum rétti þó, og verði
þeim hann að góðu.
Sú staðreynd stendur óhögg
uð að fyrsta skurðgrafan sem
kom í eigu íslendinga kom þang-
að að tilhlutan og fyrir ötula
baráttu Þórðar Ásmundssonar á
Akranesi."
Svo mörg eru þau orð. Hér er
ekki smátt í böggum. Blásið er
upp og gert að mikilli „baráttu"
það sem alls engin barátta var,
svo sem brátt skal sannað, og
athugulum lesanda dylst varla
tilhneiging fyrirlesarans Þ.S. til
rætnislegrar frásagnar í garð
þeirra sem hann nefnir „formæl
endur ræktunarmála" og hina
„vísu feður ræktunarmála“, sem
„þumbuðust við“ í lengstu lög
gegn því að tæknin væri tekin
Hversu mikil ósanngirni og
fjarstæða ummæli Þ.S., um
„þumbarahátt" forráðamanna
ræktunarmála eru, sést bezt ef
það er athugað, að við íslend-
ingar vorum langfyrstir allra
Norðurlandaþjóðanna til þess
að nota skurðgröfur í miklum
mæli við gröft opinna skurða
við ræktunarframkvæmdir.
Það er vart einleikið með upp
diktanir Þ.S. í sambandi við
skurðgröfukaupin 1941 — 1942,
þegar þess er gætt að fyrir
hendi eru greinilegar upplýsing
ar um það mál allt, aðgengileg-
ar fyrir hvern sem hafa vill og
vita hið rétta og sanna um þá
hluti. Læt mér nægja að vísa
til hins nýjasta, bókarinnar:
Skurðgröfur Vélasjóðs 1942-
1966, sem kom út um áramót-
in síðustu. Bendi um leið á heim-
ildaskrá í þeirri bók. Til varúð-
ar get ég þess, að prentvillur
Eyjafirði, Húnaþingi og víðar.
Þó var einnig vaknaður áhugi
fyrir framræslu mýra til tún
ræktar. Tel ég mig hafa verið
einn meðal margra er litu á það
sem mest aðkallandi að fá vél-
ar til að vinna að slíkri fram-
ræslu.
Tíminn leið, stríðið var skoll-
ið á og enski herinn kominn til
landsins og ekki hægt um vik.
Snemma árs 1941 er skurð-
gröfumálið enn til umræðu á
Búnaðarþingi, svo sem oft fyrr
(svo sem 1927, 1929 og 1939).
Ráðunautur Ásgeir L. Jónsson
lagði þar fram upplýsingar sem
hann hafði aflað sér um skurð-
gröfur. Einnig lágu þar fyrir
upplýsingar um gröfur þær, er
ég hafði fest auga á. Ekki
komu þar fram svo vitað sé
neinar upplýsingar um að Þórð
ur Ásmundsson á Akranesi væri
Skurðgrafa, Pnietsman Cub, að verki, 1942.
er því miður að finna í sumu
því sem ég hefi um skurðgröf-
urnar ritað. Svo er og um Bú-
vélar og Ræktun, á bls. 48 stend
ur undir mynd: 1. júlí, á að
vera: 1. júní, svo sem tekstinn
ber með sér, og á bls. 49 stend-
ur: 29. júlí, á að vera 29. júní.
Ekki er þess að vænta að les-
endur þessarar greinar fari að
plægja gegnum gamla árganga
af Frey og önnur rit. Verð ég
því að endursegja enn á ný
stuttlega hið helsta um skurð-
gröfukaupin 1941-1942, og
hvernig framræsla mýrlendis til
túnræktar með skurðgröfum
hófst hér á landi fyrir 26 ár-
um. Sumt um þetta tek ég orð-
rétt úr fyrri skrifum mínum um
þessa hluti. Á þann hátt hygg
ég að tiltækilegast verði fyrir
lesendur að fá yfirsýn um hin-
ar ótrúlegu og fáránlegu
missagnir fyrirlesarans Þ.S.
Á ferðalagi um Norður-Amer
íku sumarið 1939 leit ég eftir
skurðgröfum, svo sem fleiri vél-
um. Sá ég þá unnið að fram-
ræslu og vegagerð með gröfu af
dragskóflugerð (Excavator, drag
line type). Þetta var í mýrlendi
norður í Nýja-íslandi. Ég at-
hugaði þetta sem bezt ég gat og
heimsótti meðal annars verk-
smiðju sem smíðar slíkar vélar.
Mér varð ljóst, að gröfur af
þessari gerð myndu geta kom-
ið að góðum notum hér á landi,
sérstaklega við framræslu hall-
fleyttra hálfdeyjumýra til tún-
ræktar. Fékk svo fyrir árslok
1939 tilboð um sölu á slíkri vél
hingað til lands, en gjaldeyris-
skortur og nokkur vantrú olli
að ekkert varð af kaupum þá
um sinn. Mynd af slíkri gröfu
birti ég í desemberblaði Freys
1939. Hugmyndir og óskir um
skurðgröfur voru á döfinni víða
en engin grafa til og í notkun
nema flotgrafan sem keypt var
til notkunar í Staðar- og Vík-
urmýrum í Skagafirði 1926. Nú
söng hún sitt síðasta í Ölvus-
forum og lagði að fullu upp
laupana 1945. Hugmyndir manna
um skurðgröfur voru enn mjög
bundnar við engjalönd eins og í
að leita fyrir sér með kaup á
skurðgröfu. Pétur Ottesen var
þá varamaður í stjórn Bún-
aðarfl. íslands.
Afgreiðsla Búnaðarþings á
skurðgröfumálinu var svohljóð-
andi:
Búnaðarþing skorar á Al-
þingi og ríkisstjórn að veita fé
nú þegar til kaupa á tveimur
skurðgröfum, er valdar séu í
samráði við B.f.
Já, Búnaðarþing vildi láta
kaupa tvær gröfur án tafar, nú
var á þingi vöknuð trú á, að
hægt væri að fá gröfur sem
hentuðu. En á Alþingi var trú-
in á málefnið minni, fjárveit-
inganefnd og Alþingi veitti ekk-
ert fé til skurðgröfukaupa, en
fór þess á leit við ríkisstjórn-
ina, „að reynt verði til þrautar
að festa kaup á einni skurð-
gröfu til landþurrkunar“.
Hinn 16. ágúst fól svo þáver-
andi landbúnaðarráðherra, Her-
mann Jónasson, mér, „að útvega
sem allra fyrst tilboð í slíka
skurðgröfu." Ég var við þessu
búinn, hafði, er nokkuð rýmk-
aðist um enskan gjaldeyri um
áramótin 1940—41, farið á stúf-
ana varðandi hugsanleg baup á
dragskóflugröfu frá Englandi.
Aðeins tveimur dögum eftir að
ráðherra fól mér „að útvega sem
allra fyrst tilboð í slíka gröfu“,
gat ég lagt fyrir hann tilboð um
gröfu frá firmanu Priestman
Bros. Ltd. í Hull, en ég hafði
áður staðið í sambandi við þessa
verksmiðju 1925, er kaup flot
gröfunnar í Skagafjörð voru und
irbúin.
Enn dróst málið nokkuð á
langinn. Ráðherra setti sig samt
vel inn í málið og mun hafa
haft um það samráð við Bún-
aðarfélag íslands. Um það get
ég vísað til greinar Steingríms
Steinþórssonar í Búnaðarritinu
1941: Hugleiðingar um ræktun-
armál. Loks fól ráðherra mér
17. nóvember 1941 aðkaupa eina
skurðgröfu frá Priestman af
stærðinni Cub með 8 rúmfeta
dragskóflu. Einnig ákvað ráðherr
ann í samráði við Búnaðarfélag
íslands að grafa skyldi lánuð til
Framræslu- og áveitufélags Stað
arbyggðar í Eyjafirði til fram-
ræslu engjalanda þar í sveit.
Með því að ákveða að hefjast
fyrst handa í hinum forblautu
Staðarbyggðarmýrum, var stigið
illa út af réttri braut, að mínu
áliti. Slíkar gröfur eru alls ekki
ætlaðar til vinnu við slíka stað-
hætti. Samt fór þetta vel eftir
ástæðum.
Þegar fréttist um þessi fyrir-
huguðu skurðgröfukaup, (sjá
Frey októberblað 1941,) kom að
máli við mig Björn Lárusson
bóndi á Ósi í Skilmannahreppi
og fór þess á leit, að ég pantaði
aðra gröfu í viðbót til notkun-
ar við framræslu í námd við
Akranes. Kvað Björn Þórð Ás-
mundsson útgerðarmann á Akra
nesi ábyrgjast kaupin og greiðslu
með sér. Staðfesti Þórður það
síðar símleiðis. Þessi kaup voru
afráðin, en ekki minnist ég þess
að nokkurntíma væri gengið skrif
lega frá neinu þar að lútandi,
ég taldi þess ekki þörf, en
hugði gott til þess að unnið
yrði með gröfunni að framræslu
til túnræktar. Pálmi Einarsson
jarðræktarráðunautur meðnefnd
armaður minn í Verkfæranefnd
hafði þá mælt fyrir framræslu
í Garðaflóa við Akranes, í mikl-
um mæli.
Aldrei minntust þeir á það við
mig einu orði Björn og Þórður,
að Þórður hefði þá lagt „drög
að kaupum á skurðgröfu frá
Englandi“, og aldrei heyrði
Pálmi Einarsson þess getið er
hann vann vann að mælingum
á Akranesi vegna fyrirhugaðrar
framræslu í Garðaflóa. Er því
allt sem Þ.S. segir í útvarpser-
indi sínu, um skurðgröfukaup
Þórðar Ásmundssonar frá Eng-
landi 1941-1942 með hinum mestu
ólíkindum. Er vafalítið, að þar
ruglar Þ. S. saman einhverri ósk
hyggju sinni og því sem raun-
verulega skeði, er Björn á Ósi
bað mig að panta gröfu fyrir
sig og Þórð Ásmundsson. Á
sama hátt eru ummæli Þ.S., um
hina „vísu feður ræktunar-
mála“, sem „þumbast við í
lengstu lög“ og hamla á móti
skurðgröfukaupaframkvæmdum
Þórðar, rugl eitt. Helst hefði þar
átt að vera til að dreifa þeim
Pálma Einarssyni og Steingr.
Steinþórssyni en hver trúir
slíku um þá og afstaða þeirra
við innflutning fyrstu skurð-
grafnanna er alveg ljós. Báðir
3tuddu þeir það, að ég pantaði
,aðra gröfu í viðbót“ fyrir þá
Björn og Þórð, ekki vantaðiþað,
þótt samþykki lanbúnaðarráð-
herra eitt væri mér nægilegt og
samkomulag við hann um, að
Grænmetisverzlun ríkisins, sem
ég stjórnaði, væri hinn formlegi
innflytjandi, en þannig varþetta
haft.
Það var stríð og það lá svo
sem ekki á lausu að fá skurð-
gröfurnar keyptar og fluttar út
frá Englandi. Með mikilvægri
milligöngu skrifstofu S.f.S. í
Leith og sendiráðs fslands í
Lundúnum fengust gröfurnar, en
útflutningi á flutningavagni, sem
við vildum fá með gröfunum var
þverneitað. Sökum erfiðra og
óreglulegra skipaferða tókst svo
til að „Akranesgrafan", er ég
nefni svo, kom fyrst til lands-
ins, þótt síðar væri pöntuð og
keypt. Hún kom til Reykjavíkur
8. apríl 1942. „Eyjafjarðargraf-
an“, sem fyrr var pöntuð, kom
ekki til Akureyrar fyrr en 29.
maí, kom það auðvitað til af því,
að sætt var ferð frá Leith til
Akureyrar, án umskipunar í
Reykjavík. Eyjafjarðangrafan
var raunverulega fyrsta grafan
sem keypt var til landsins, en
Akranesgrafan hin fyrsta erhaf
in var vinna með hér á landi, 1.
júní 1942, í Garðaflóa við Akra-
nes.
Nú urðu þáttaskil í málinu.
Er til kom greiddu þeir Björn á
Ósi og Þórður Ásmundsson ekki
gröfuna, sem ég hafði pantað fyr
ir þá og tóku hana aldrei. Samt
voru þetta engin brigðmæli né
vanskil frá þeirra hendi, alls
ekki. Þetta var með fullu sam-
Framh. á bls. 24