Morgunblaðið - 12.06.1968, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 12. JÚNÍ 1968
21
Jóhann Hannesson, prófessor:
Flest er í lagi í fræöslukerfinu
„Mest er það umvarðandi að
íslenzkir sjálfir fái elsku til
skóla vors“ (Jón Sigurðsson).
1. Vandi skólamanna.
fslenzkum skólamönnum er
miklu meiri vandi á höndum en
t.d. sænskum, þótt aðeins væri
hugsað til eins atriðis, hinnar
öru mannfjölgunar hérlendis.
Þegar Svíar þurfa að hugsa fyr-
ir kennslu þrettán nýrra barna
að hausti til, þurfa islenzkir
skólamenn að hugsa fyrir
kennslu tuttugu og fimm eða
sex, miðað við sama mannfjölda
í báðum löndum. Hér þýðirþetta
tvöfalt meira magn af skóla-
stofum, kennurum og kennslu-
tækjum en hjá frændum vorum
Svíum.
Ekki vil ég öðru trúa að ó-
reyndu en að þingmenn vorir
hafi lesið sögu Kennaraskóla fs-
lands, sem skrifuð var árið 1958,
af þeim gagnmerka og þjóð-
kunna manni, Freysteini Gunn-
arssyni, fyrrverandi skólastjóra.
Forsaga þess skóla ætti líka að
vera almennt kunn. En blaða-
menn virðast henni lítt kunnug-
ir, a.m.k. gæ.tir ekki slíks kunn-
ugleika i skrifum um fræðslu-
mál almennt. Bók Freysteins er
full af fróðleik, einnig er þar
ýmislegt til gamans, og mörgum
lifandi myndum er brugðið upp.
En þar er lfka ýmislegt átak-
anlegt, sem sýnir að vonir Jóns
Sigurðssonar, um elsku ís-
lenzkra manna til skóla síns,
hafa ekki rætzt nema hjá sum-
um mönnum. Það er átakanlegt
hve mikla fátækt sá skóli hefir
átt við að búa mikinn hluta
sögu sinnar. Og það hlýtur að
segja til sín einnig inn í nútím-
ann. Æfingaskólinn, sem skóla-
stjórinn bað um árið 1908, er
ekki tekinn til starfa enn, og er
þó Kennaraskólinn sextugur.
Það er fleira en fræðslukerfið,
sem þarf að hafa í huga, þeg-
ar rætt er um fræðslumál.
2- Fræðsluáætlun og skóla-
gagnrýni.
Menntamálaráðuneytið gaf út
bók árið 1960, og ber hún heit-
ið „Námsskrá fyrir nemendur á
fræðsluskyldualdri“. Tilsvarandi
bækur á Norðurlöndum nefnast
„Normalplan“ — og bæði kenn-
arar, foreldrar, blaðamenn og á-
hugamenn, sem eitthvað hirða að
vita um fræðslu- og uppeldis-
mál eigin þjóðar, setja sig mjög
vel inn í þess konar bækur og
taka þær alvarlega, enda er
mjög til þeirra vandað. Hér láta
margir eins og þessi bók sé ekki
til, og furðu margir eru reynd-
ar ófróðir um að hún er til.
Þar sem anda laganna hefir ver-
ið framfylgt, hefir verið unnið
eftir þessum reglum í rúmlega
hálfan áratug. Flestar reglurn-
ar eru reyndar eldri, en hér eru
þær skipulega fram settar, lið
fyrir lið, bæði eftir einstökum
námsgreinum og eftir aldri nem-
enda. Forspjall er fyrir bókinni,
er greinir frá því hversu hag-
nýta skuli reglurnar og kenn-
arar eru ekki þrælbundnir við
lágmark eða miðlungsstig.
Vilji menn gagnrýna ísl.
fræðslumál, ber að byrja með
þessum reglum og leiðbeiningum,
normaláætlun almenningsfræðsl-
unnar. Eftir þeim á öll þjóðin
að vinna um nokkurt s'keið æv-
innar, en áhrifanna gætir jafn-
an þaðan í frá. Hirðuleysi um
þessa áætlun er jafnframt hirðu
leysi um almennings heillir.
Heiti það, sem Ráðuneytið hef
ir valið bókinni, er að vísu ekki
heppilegt, minnir nokkuð á
♦narkaskrá. Fræðsluáætlun
hefði verið betra, enda er hér
ekki þurr skrá yfir námsefnið,
heldur ýmislegt um þær kennslu
aðferðir, sem nota skal. At-
hyglisverðar eru t.d. frumregl-
urnar um móðurmálskennsluna,
bls- 11-15. Vilji menn gagnrýna
hana, þá ber að byrja hér! Sé
ekki rétt af stað farið, þá er erf-
itt úr að bæta síðar.
Yfirlit yfir námsgreinarn-
ar eru fremst í bókinni. Ekki fæ
ég séð að nein þeirra megi missa
sig. Annað mál er hvort ekki
stiginu, og hvort nemendur hafa
vantar eitthvað inn á unglinga-
þroska til að melta það efni allt,
sem kenna skal.
Markmið hverrar einstakrar
námsgreinar er skilgreint, en
ekki heildarmarkmið fræðslunn
ar. Samkvæmt eðli máls hvílir
aðaláherzlan á fræðslu, en
minni áherzla á uppeldi. Kerfið
er intellektúalistiskt, og sé ekki
góðra kennara völ, þá er hætt
við að sumar góðar námsgrein-
ar verði slegnar í rot með
kennslunni og rakni aldrei úr
því roti síðan. Tekur þá við sá
gamalkunni námsleiði eða skóla
leiði, sem yfirleitt finnst ekki
hjá börnum, þegar þau hefja
nám. Engin lög frá Alþingi geta
komið í veg fyrir hann.
Yfirleitt verður að telja Náms
skrána vel unnið verk, þótt sumt
í henni sé furðulegt, og enn
furðulegra hvað inn í vantar,-
Bókin er nauðsynleg ekki aðeins
kennurum, heldur einnig foreldr
um, sem vilja vita hvort böm
þeirra fá þá fræðslu, sem þau
eiga rétt á lögum samkvæmt.
Því námsskráin er meðalvegur,
eins og í forspjallinu segir. Hafi
foreldrar ekki rænu á að líta
nokkuð eftir þeirri fræðslu,
sem börnum þeirra er veitt,
mega þeir sjálfum sér um kenna
ef þau dragast aftur úr á veg-
inum.
Samhljómur kveinanna.
Ef nokkurs staðar er sam-
hljómur í kveini skólamanna, þá
er það út af íslenzkum kennslu-
bókum, einkum eftir að skyldu-
námi sleppir. Kerfi og kennslu-
bækur eru ekki eitt og hið
sama, heldur er kennslubókar-
pólitíkin sérstakt mál, sem þarf
að athuga. Þessi stefna heldur
íslenzkum skóla niðri, bæði nem-
endum, kennurum, höfundum og
öllum almenningi í landinu.
Sjúkleg fíkni í erlendar ency-
clopaedíur lækna ekki þann
sjúkdóm, sem þetta ófremdará-
stand hefir valdið. Ef menn geta
ekki notað þessar miklu útlendu
bækur, væri skynsamlegra að
safna fimmeyringum eða frí-
merkjum, sem hækka í verði, því
alfræðibækur lækka í verði með
aldrinum. „Ég myndi fá skamm-
ir og óþökk ef ég tæki saman
kennslubók í greininni“ sagði
ungur kennari, og var þó um
að ræða grein sem bæði er
kennd hér, talin nauðsynleg og
engin íslenzk kennslubók er til
í. Eins er um kennslubækux í
öðrum nýjum greinum, fjöl-
skyldufræði, hugsjónasögu og
ýmislegt, sem fella mætti inn í
móðurmálskennslu, sögunám eða
átthagafræði.
Erlendis er til heill bókaflokk
ur til eflingar skólunum: Leið-
beiningabækur handa kennurum
einkum hinum yngri, en slíkar
bækur eru nálega ókunnar hér
á voru máli, og undantekningar
sára fáar.
Frá því segir í sögu Kennara-
skólans að honum var lok-
að einn vetur til að spara fé til
eldiviðarkaupa, og hefði senni-
lega verið lokað annan vetur til,
ef skólastjóri hefði ekki komið
í veg fyrir það. Kennslubókar-
pólitíkin hér virðist mótuð af
sams konar skynsemd. Með
henni hefir alþýðumenntun á ís-
landi verið útþynnt áratugum
saman, svo að sumt sem vel má
kenna í barnaskólum, er ekki
kennt fyrr en í háskóla. Það er
stórtjón fyrir þjóðina að við
halda skorti á hjálparbókum
handa kennurum og greindum al
menningi. Æfingaskóli fyrir
kennaraskólann, sem um var beð
ið fyrir sex áratugum, er ekki
kominn enn, þrátt fyrir alla vel-
megun, þrátt fyrir lúxusíþrótta-
mannvirki fyrir milljónatugi.
Það er ýmislegt í skólastarfi
voru sem maður kannast við úr
flóttamannastarfi. Þar reynir
hver kennari að gera sem hann
bezt getur með þeim fátæklegu
gögnum, sem fáanleg eru. En
slíkt er mikil orkueyðsla, bæði
fyrir kennara og nemendur, og
reynt er að komast hjá því að
slíkt ástand standi lengi. Og þar
sem auðið er að nota prentlist-
ina, er þetta mögulegt, þar sem
friður er í landi.
Hve þunnar íslenzkar kennslu
bækur eru, má bezt sjá með því
að leggja þær á borð við hlið-
ina á tilsvarandi bókum frá ná-
grannaþjóðunum. Band ís-
lenzkra barnabóká (og fleiri
skólabóka) má nokkuð meta
með því að klippa upp mjólk-
urhyrnu og bera saman papp-
ann. Hér rækta menn ræfilshátt
í bókagerð meðan þjóðin hellir
hundruðum milljóna í fánýtt
sjónvarp — sem oft og einatt
rífur niður það, sem skólarnir
byggja upp. íslenzkar skóla-
bækur eru átakanleg sjón, þegar
búið er að nota þær um nokk-
urt skeið.
Nú hefir reyndar orðið tals-
verð framför á bókum Ríkisút-
gáfunnar eftir tilkomu laganna
frá 1956, einkum því er tekur til
myndskreytingar bóka. Út hafa
komið góðar bækur og gagn-
legar handa unglingum, bæk-
ur sem fullorðið fólk þarf líka
að lesa, svo sem Félagsfræði
Magnúsar Gíslasonar, sem er
hin þarfasta bók, og Átthaga-
fræði ísaks Jónssonar.
Gert er ráð fyrir því í Náms-
skrá að börnum sé kennt að leita
sér heimilda til að vinna úr, og
er það góðra gjalda vert. En til
þess þurfa heimildir reyndar að
vera til og aðkvæmar börnum.
Þar sem saga er kennd eftir
Daltonaðferðinni, notar eitt og
sama barn ekki eina, heldur
þrjár eða fjórar bækur í sögu,
og líka er þetta í landafræði og
sumum öðrum greinum. Hvar höf
um við bókakost til að geta hag-
nýtt slíka aðferð? f sumar af
barnabókum okkar vantar jafn-
vel efnisskrá yfir það sem í
bókinni stendur! Ekki er það
vel fallið til að efla sjálfstæð
vinnubrögð.
íslenzka alfræðibók handa al-
menningi og skólafólki vant-
ar enn. Hún hefði átt að koma
á undan sjónvarpinu. Þótt hún
hefði verið lítil, þá hefði hún
samt að nokkru getað komið í
veg fyrir þann faraldur, sem
gripið hefur fjölda manns, að
kaupa tuttugu til þrjátíu bindi
af bókum, sem enginn notar til
neins.
Lýðræðisríki þarf að hafa eft-
irlit með námsbókum og lög-
gilda þær, sem nota skal í skól-
um. Er það ekki heillavæn-
legt að dæma alla kennslubók-
arhöfunda úr leik nema örfáa
útvalda. „Varið ykkur á þessu!“
sagði einn erlendur sérfræðing-
ur í skólamálum, þegar hann
leit yfir skólabækur barna hér
fyrir nokkrum árum. En aðvör
un hans var ekki sinnt.
f kerfinu er sveigjanleiki, sem
löggjafar vorir verðskulda þökk
fyrir. í bókagerðinni er aftur á
móti ósveigjanleiki, sem gerir ráð
fyrir að allir landsmenn skuli
hafa sömu greind og læra það
sama — og þetta sama er svo
þunnt að það heldur fólki niðri
á lágu menntastigi, og veldur
seinagangi og þroskaleyisi og
jafnvel leiða
Nútima fjölskylda greiðir um
þúsund krónur árlega fyrir
væntanlegan grafreit og eyðir á
annað þúsund í umbúðir utan
um mjólk. Hefir hún ekki ráð á
því að kaupa sæmilega gerðar
skólabækur handa börnum sín-
um?
Hugleiðingar um próf.
Ef vér tökum dæmi af þeim
kennurum mannkynsins, sem
flestum hafa kennt og verið fyr-
irmyndir þúsunda milljóna, svo
sem Búddha, Kungtze, Sókrates,
Múhamed — eða þeim sem nær
oss standa, Jasús, Páll, Jóhann-
es og Pétur — þá fara ekki
miklar sögur af prófum þeirra.
En enginn vafi er á því að
þeir veittu öðrum menntun og
uppeldi og höfðu meðtekið hvort
tveggja sjálfir.
Hvernig eru þá próf komin
inn í menninguna, og hvað eiga
þau að þýða?
Tveim öldum fyrir Krist tóku
kínverskir keisarar upp á því
snjallræði að láta menn þreyta
skrifleg embættispróf ef þeir
vildu halda þeim embættum, sem
þeir voru komnir í. Tilgangur-
inn var að brjóta á bak aftur
veldi aðalsins, sem lítið kunni
annað en vopnaburð og veizlu-
höld, en koma lærðum mönnum,
hliðhollum keisara. Þetta tókst
og þar með skapaðist lífseigasta
prófakerfi veraldar — og það
varð öðrum fyrirmynd öldum
seinna. Það gæti verið efni í
langt mál að greina frá þessum
heimsfrægu prófum. — Munnleg
próf voru haldin þegar menn
voru teknir inn í miðaldaháskól
ana hér í Evrópu, annars sönn-
uðu menn oft hæfni sína með
munnlegum kappræðum og fyrir
lestrum. Hverjir komu skrifleg
um prófum á hér á Vesturlönd-
um, er almennt kunnugt frá
skólasögunni. Og í stuttu máli
fóru leikar svo, að prófin urðu
ómissandi tæki fyrir ríkið og
rikisvaldið. Nú eru þau skilyrð-
islaus nauðsyn, bæði þeim sem
vilja vinna fyrir ríkið í opin-
berri þjónustu og við mörg
einkafyrirtæki.
En lengi lifði líka önnur
menntunarleið. Menn lærðu hjá
meisturum, og þegar meistarinn
sagði: Þú ert útlærður — þá var
það látið duga- Slíka menntun
fengu margir hinna fremstu
manna, bæði á Indlandi og víðar
í Austurlöndum, og hún er ekki
úr sögunni enn. Ríkisvald nú-
tímans viðurkennir hana hins
vegar ekki, nema til kom ipróf.
Síðan kemur til innri nauðsyn,
sem knýr skólana til að halda
prófanir vegna þeirra sjálfra,
stig af stigi.
Menn hafa rökrætt lands-
prófið. Því mætti auðvitað
sleppa ef nóg væri til af mennta-
skólum til að taka við öllum,
sem inn vilja komast. Eins mætti
sleppa stúdentsprófi, ef enn
væru í gildi þau miklu mann-
réttindi til náms, sem á miðöld-
um voru. Að þá hafi aðeins
börn efnaðra foreldra notið
menntunar, er hreinn þvætting-
ur.
Hver sem vildi, gat farið í há-
skóla. En til að verða „borgari
háskólans“ varð hann að þreyta
inntökupróf. Aðeins tvær eink-
unnir komu til greina: Maturus
eða immaturus, þroskaður eða
óþroskaður, og fyrri einkunn
in veitti manni rétt til inngöngu.
Þvottakonur háskólanna voru
þá líka háskólaborgarar. Rétt-
indi stúdenta voru mikil. Við
einn háskólann mátti hver stú-
dent kaupa tollfrjálst 360 lítra
af víni og sex tunnur af öli ár-
ur orðið stúdent meðan hann var
að læra stafrófið. Nokkuð eimir
eftir af þessu enn í enska orð-
inu ,,student“, það merkir sama
sem námsmaður.
Hvað frelsi snertir til æðri
mennta, hafa ekki orðið fram-
farir síðan á miðöldum þar sem
bezt lét. Á vorum tímum eru
margir prýðilega þroskaðir
menn útilokaðir frá háskólanámi
svo sem kennarar, enda hafa há-
skólar glatað miklu af frelsi
sínu. Ríkið setur á þá hömlur
og fjötra, og má vera að nýaf-
staðnar óemðir við Svartaskóla
stafi af löngun stúdenta til að
endurheimtá nokkuð af sínu
forna frelsi.
Athugi maður námskröfur
franskra menntaskóla, þarf ekki
að undrast þótt upphef jist kvein
þar í landi. Hjá oss er erfitt
að breyta menntaskólum án þess
að breyta um leið öðru námi. Há
Framhald á bls. 18
UTBOÐ
Bæjarsjóður Kópavogs óskar eftir til'boðum í bygg-
ingu gagnfræðaskóla Kópavogs áfanga 2 B.
Útboðsgögn verða afhent á skrifstofu minni kl. 9—12
f.h. gegn 5 þúsund króna skilatryggingu.
Tilboðum skal skilað 24. júní n.k.
BÆJARVERKFRÆÐINGUR.
Veiðimenn!
Tilboð óskast í að gera Kattarfoss í Hítará, laxgeng-
an, gegn leigu í ánni ofan fossins, en áin þaðan og
inn að Hítarvatni er u.þ.b. 16 km. Tilboðum sé skilað
fyrir 18. júlí n.k. til Hallbjörns Sigurðssonar, Kross-
holti sem ásamt Leifi Finnbogasyni Hítardal
gefur nánari upplýsingar. Tilboðin verða opnuð
laugardaginn 20. júlí n.k. kl. 17 að Hítardal.
8. júní 1968. Stjórn veiðifélags Hítarár.