Morgunblaðið - 30.06.1973, Blaðsíða 17

MORGLPNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30, JÚNÍ 1973
17
l»ór Vilhjálmsson prófessor:
Fundir hafsbotnsnefnd-
ar Sameinuðu þjóðanna
MANUDAGINN 2. júlí n.k.
hefjast í Genf fundir í hafs-
botnsnefnd Sameinuðu þjóð-
anna, en nefnd þessi vinnur að
undlrbúningi ha.fréttarráð-
stefnu SÞ, sem hefjast mun i.
New York á næsta hausti.
Ráðstefnan mun þó ekki sitja
lengi að því sirrni, því að i
haust á einumgis að kjósa for
seta, setja fundasköp og slíkt.
Aðalstarfið hefst ekki fyrr en
vorið 1974, og verða fundir þá
í Santiago i Chile. 4rið 1958
var haldin 1. hafréttarráð-
stefna SÞ, og var þar gengið
frá 4 sáttmálum, sem síðar
hafa verið fullgiltir af ýmsum
rikjum, þó ekki af ísiandi. Ár
ið 1960 var 2. hafréttarráð-
stefnan haldin til að fjalla im
víðáttu landhelgi og fiskveiði-
lögsögu. Þar tókst ekki að fá
nægilegam stuðning, þ.e. 2/3
hiuta atkvæða, við neina til-
lögu, og var því ekki gengið
frá sáttmála um þessi efni.
SÞ tóku þráðirtn upp á ný
á þessu sviði 1967, en fyrstu
3 árin var einungis fjallað um
hagnýtingu auðæfa á hafs-
botmi utan lögsögu einstakra
ríkja. Hefur allsherjarþing SÞ
ályktað, að þessi auðæfi séu
sameign alls mannkyns og að
þau skuli fyrst og fremst nýtt
í þágu þróunarlandanna. Frá
1970 hefur verið unnið að und
irbúningi almennrar hafréttar
ráðstefnu, og var gengið frá
lista yfir 25 dagskrármál fyrir
tæpu ári. Siðan hefur verið
reynt að ná sem víðtækastri
samstöðu um frumdrög að
sáttmálum um nýtingu hafs
botnsins, landhelgi, fiskveiði-
réttindi og annan rétt stramd-
ríkja, siglingaréttindi, meng-
un, hafrannsóknir og fleira.
Segja má, að aðaldeilumálin
séu fjögur:
— eðli og viðátta lögsögu
strandríkja
— réttur til• siglinga um
sumd
— réttindi ríkja, sem ekki
liggja að sjó eða eiga
þröngan aðgang að sjó
(„landluktra“ og „grunn'
luktra" ríkja)
— staða ríkja, sem hafa
dreifðar eyjar innan
marka sinna.
Það er nú ljóst orðið, að
samstaða hefur tekizt um
sæmilega markviss vinmu-
brögð, og virðist vera áhugi
hjá flestum ríkjum á, að haf
réttarráðstefnan verði sem
bezt undirbúin og beri árang-
ur. Deilur um listann yfir dag
skrármál leystust sumar-
ið 1972 og hafa ekki
verið teknar upp á ný.
Nú er að mestu starfað
í þremur undirnefndum og
vinmuhópum innan þeirra. —
Ekki verður sagt, að frumdrög
að sáttmálum séu að verða til-
búin. Er líklegt, að um ýmis
atriði verði að leggja fyrir
sjálfa hafréttarráðstefnuna
mismunandi valkosti, enda
eru vinnubrögðin í hafsbotns-
nefndinmi með þeim hætti, að
það sýnist óhjákvæmilegt.
Fara engar atkvæðagreiðslur
þar fram, en reynt er að sam
ræma sjónarmiðin og undir-
búa með þeim hætti störfin
á ráðstefnunni.
Sem fyrr segir var fyrsta
verkefmi hafsbotnsnefndarinn
ar að fjalla um nýtingu auð-
æfa á hafsbotni, en vitað er,
að þar eru auk oliu verðmæt-
ir málmar, sem líklegt er, að
brátt verði tæknilega unnt að
vinna af miklu dýpi. Mikill
ágreiningur er um það, hvort
veita eigi stofnun á vegum
SÞ einkarétt til slíkrar vimnslu
utan lögsögu einstakra ríkja,
og eru flest þróunarlönd á
þeirri skoðun. Auðugri ríki
vilja að vísu láta þróunar-
löndin njóta arðs af vinnsl-
unni, em hann á að þeirra áliti
að fást með því, að stofnun á
vegum SÞ leggi gjöld á þá
aðila, sem hafa vinnsluna með
höndum. Þá er einnig deilt
um það, hvernig stjórn vænt
anlegrar hafsbotmsstofnunar
SÞ skuli fyrir komið. Eitt af
þeim atriðum, sem blandast
imn í umræðurnar um hafs-
botninn og nýtingu auðæfa
hans, er markalinan milli lög-
sögusvæða ríkja og hins al-
þjóðlega hafsbotnssvæðis, og
verða íslendingar að gæta
Þór ViUijálmsson
hagsmuna sinna í þvi sam-
bandi.
Visindarannsóknir á hafinu
og mengunarmál hafa verið
rædd á fundum hafsbotms-
nefndarinnar, og er talsverður
ágreiningur um þessi efni. Að
meginstefnu til eru hin auð-
ugri ríki fylgj amdi ráðstöfun-
um til að hindra mengun, en
ýmis þróunarlönd virðast lita
svo á, að alþjóðlegar ráðstaf-
anir til mengunarvarna geti
staðið í vegi iðnþróunar hjá
þeim. Hér er að sönnu um enf
itt álitamál að ræða, en vart
sýnist þurfa að óttast, að það
verði til að koma í veg fyrir
árangur á hafréttarráðstefn-
unni.
Höfuðáhugi okkar Islend-
inga beinist að sjálfsögðu að
þeim málum, sem með ein-
hverjum hætti varða fiskveiði
réttindi. Nú liggja frammi 8
tillögur eða frumdrög varð-
andi fiskveiðar, og eru þær
lagðar fram af Sovétrikjun-
um, Kanada, Bandaríkjunum,
Kenýa, Ástralíu og Nýja-Sjá
lamdi sameiginlega, Japan, ís
landi og loks af þremur róm-
önskum Ameríkuríkjum: Coi
ombiu, Mexico og Venezuela.
Vitað er, að nokkur fleiri riki
hafa svo til fullbúnar tillögur
um fiskveiðar, en aftur á
móti er líklegt, að sumar fram
komnir tillögur verði teknar
aftur eða þeim gjörbreytt,
Segja má, að tillögurnar skipt-
ist í 3 aðalflokka eftir efni:
Japan og Sovétríkin vilja miða
við 12 sjómilna fiskveiðilög-
sögu, en jafnframt veita
strandríkjum tiltekim réttindi
þar fyrir utan. Bandarikin,
Kanada, Ástralía og Nýja-Sjá
land hafa i tillögum sínum
gert ráð fyrir mismunandi
reglum eftir fiskstofnum.
Sjálf f'skveiðilögsagan á að
vera 12 mílur, en þar fyrir
utan á strandriki að megin-
stefnu að ráða yfir botmdýra-
veiðum og veiðum á stað-
bundnum fiskstofnum. Er hér
um að ræða allt annað sjónar
mið en við Islendingar höfum
aðhyllzt. Flutningsmenn til-
liagna um „fiskstofna-viðhorf
ið“ hafa haldið því fram, að
það sé hagkvæmara stramd-
ríkjum en viðmiðun við tiltek
inn mílufjölda, þar sem suma
staðbundna fiskstofna megi
veiða utan við 200 milna mörk
in. Islendingar og aðrir hafa
bent á veilur i rökstuðningn-
um, og virðist nú svo komið,
að Kanada, Ástralía og Nýja-
Sjáland ætli að hverfa frá
fyrri kenningum sínum og til
lögum og ganga yfir í flokk
þeirra sem styðja 200 mílna
fiskveiðilögsögu. 1 tillögum
Kenýa, íslands og hinna róm
önsku Ameríkuríkja er lagt
til, að fiskveiðilögsagan nái
allt að 200 milur á haf út.
Framh. á bls. 24
Jón Steinar Gunnlaugsson:
Landshlutasamtök og
aukin sjálfs-
stjórn héraða
Ungir sjálfstæðismenn hafa
að umdanförnu sett fram hug
myndir sinar um dreyfingu
valds í þjóðfélaginu. Höfðu
þeir frumkvæði að því,
að þetta efni vair tekið til
umræðu á landsfundi Sjálf-
stæðisflokksins nú í vor, og
lögðu þar jafnframt frám
bækling, þar sem hinar ein-
stöku ti'Högur til valddreif-
ingar voru reifaðar. Hefur
sá bækliingur birzt í heild i
Morgunblaðinu.
Þessar hugmyndiir eru
á því byggðar, að nauðsyn-
legt sé í lýðræðiisþjóðfélagi,
að þjóðfélagsvaldið á hiinum
ýmsu sviðum sé í sem nán-
ustum tengslum við fólkið í
landinu — slikt auðveldi þvi
að fylgjast með og dæma um
málefni og stuðli auk þess að
auknuim vilja einstakling-
anna tll að láta mál til sín
taka. Þó að þetta séu sann-
indi, sem sjálfstæðismenn við
urkenna á öllum tímum, hef-
ur líkílega ekki í annan tíma
verið meiri ástæða til
að huga að þeim en einmitt
nú, þegar svokölluð vlnstri
stjórn situr við stjórnvölinn
með þá markvissu stefnu að
auka stórkostlega áhrif og af
skipti ríkisins á öllum svið-
um.
Eitt af þýðingarmestu mál-
unum, sem ungir sjálfstæðis-
menn gerðu að umtalsefni í
framangreindum bæklingi,
er spurningin um verkefna-
skiptingu rikis og sveitarfé-
laga og þá einkum með tilliti
til þess, hverniig unnt væri
að autoa sjálfstjóm sveit-
anna og snúa þannig við
þeirri óhei'Uaþróun, sem nú-
verandi ríkisstjórn hefur
staðið fyrir, — að draga verk
efni frá sveitarfélögunum til
ríkiisins, auk þess að stór-
skerða tekjumöguleika þeirra
til frjálsra framkvæmda. Er
ætlun min að fjalla litillega
um örfáa þætti þess máls
hér.
Sveitarfélögin á íslandi
eru flest mjög smá og má því
hiklaust segja, að ýmsum erf
iðleikum sé bundið fyrir þau
að taka að sér ýmiss konar
opinberar framkveemdir og
þjónustu. Hefur þessi stað-
reynd vafalaust orðið miklu
valdandi um, að í gegnum ár-
in hafa ýmis verkefni fallið
í hendur rikiisins, sem eðli-
legast er að sveitarfélögin
hafi með höndum.
Áhugi mun lengi hafa ver-
ið á þvi hjá sveítarstjórnar-
mönnurn að áthúgað yrði
gaumgæfilega, hvefjar leiðir
mm
Jón Steinar Gunnlaugsson.
væru tiltækar til að bæta úr
þessu ástandi. Voru á tíma-
bili uppi hugmyndir um að
sameina bæri sveitarfélög
svo að úr yrðu stærri ein-
ingar, sem meira bolmagn
hefðu til þess að sinna hin-
um ýmsu verkefnum. Ekki
hefur þó til þessa
reynzt unnt að framkvæma
slíkar hugmyndir, og líklega
eru litlir möguleikar á, að
svo verði í náinni framtíð.
Hefur því verið farið inn á
þá braut að stofna lands
hlutasamtök sveitarfélaga
með frjálsu samkomu-
lagi sveitarstjórnanna. Hafa
landshlutasamtökin starfað
nú um nokkra hríð og til-
vera þeiirra verið viður-
kennd af Alþingi með því
að þeirra er getið t.d. í lög-
um um Framkvæmdastofnun
rikisins. Það var þess vegna
eðlilegt, að sveitarstjóma
menn reyndu að fá sérstök
ákvæði um landshlutasamtök
in inn í sveitarstjórnarlögin
nú á síðasta þimgi. Frumvarp
þar að lútandi fékkst þó
ekki afgreitt, en búast má
við, að málið verði tekið upp
aftur á næsta þingi.
Hlutverk landshlutasam
takainna hefur ekkii ver-
ið stórvægilegt til þessa. Hef
ur það einkum verið á sviði
áætlanagerða og ráðgjafar í
þágu sveitarfélaganna, og
var ekki gert ráð fyrir breyt
ingu þar á í frumvarpinu, sem
fyrir Alþingi lá í vetur. Hef
ur mönnum þótt ráðlegast að
fara hægt af stað til að afla
sér nokkurrar reynslu
um, hvernig slfikt samstarf
gæfist, áður en veigameiri
ákvarðanir um framtíðar-
skipan mála yrðu teknar.
Víst er, að margir sveitar-
stjórnamenn og aðrir, sem
áhuga hafa á valddreifingu
binda nokkrar vonir við, að
með tilkomu landshlutasam-
takanma muni reynast unnt
að draga út til héraðanna
ákvörðunarvald í ýmsum
málaflokkum, sem nú eru á
hendi ríkisins. Markmiðið
með landshlutasamtökunum
á ekki að vera að færa til
þeirra málaflokka, sem
nú eru í höndum sveitarfé-
laganna heldur einmitt á
hinn bóginn ber að nota
landshlutasamtökin til að
efla sjálf sákvörðunarrétt
héraðanna á kostnað rikis-
valdsins, með því að fela
þeirn landshlutamálefni, sem
nú eru í höndum ríkteins.
1 lagafrumvarpinu um
landshlutasamtökm er gert
ráð fyrir, að fulltrúar á aðal
fund samtakanna verði kosn
ir af sveitarstjórnunum, en
síðan kjósi aðalfundirnir
stjómir samtakanna. Ef þró
unin verður sú, sem að fram
an er talin æskileg, að lands
hlutasamtökin eflist til þess
að taka við beinni fram-
kvæmdavaldssýslu úr hönd-
um ríkisvaldsins og að staða
þeirra innan stjórnkerfisins
verður ákveðin með lögum,
tel ég útfflokað annað en að
stjómir þeirra verði kosnar
beinum kosningum i lands-
hlutanum, sem t.d. gætu far-
ið fram um leið og sveifar-
stjórnarkosniingar. Það verð-
ur að teljast lýðræðislega
nauðsynlegt, að aðili, sem
þannig femgi bein
völd á ákveðnum svið
um stjórnsýslunmar, sækti
umboð sitt beint til kjósenda,
svo að þeiim gefist kostur á
að sækja viðkomandi stjórn-
endtur til ábyrgðar á meðferð
þess valds í almemnum kosn-
ingum. Við höfum um það
aHt of mörg dæmi, að innan
stjómkerfteins séu aðilar
með þýðingarmikla mála-
flokka á sinni könnu,
án þess að nokkurn tímann
sé unnt að koma yfir þá
stjómmálalegri ábyrgð á með
ferð þessara mála. Umboð
þeirra er leitt af umboði lög-
kjörinna stjórnmálamanna í
gegnum mismunandi marga
milliliði. Og stjórnmálamönn
unum reynist einkar auðvelt
að skjóta sér undan ábyrgð
á meðferð slíks stjórnsýshi-
valds.
Við uppbyggingu lands-
hlutasamtakanna til aukinna
beinna verkefna verðum við
að gera okkur ljóst, að við
erum að gera mikils-
verða breytingu á grundvall
arstjómkerfi okkar. Breyt-
iingu, sem er mjög æskileg út
Framh. á bls. 25