Morgunblaðið - 15.12.1973, Blaðsíða 14

Morgunblaðið - 15.12.1973, Blaðsíða 14
14 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 15. DESEMBER 1973. Þóra Jónsdóttir. í leit að tjaldstæði Almenna bókafélagið Revkjavík 1973. Fyrir nokkrurn dögum fékk ég sendar þrjár litlar, en snotrar ljóðabækur frá Almenna bókafé- laginu. Þö að ég sé í bókmennta- ráði félagsíns, hafði ég enga þeirra séð í handriti. Utgáfustarf- semi þess er orðin það viðamikil, að því verður ekki við komið, að allir þeir, sem bókmenntaráðið skipa, lesi og felli dóm um hvert einasta handrit. sem félagið ákveður að gefa út, og auk þess kemur það til urn mig, aðég dvel nú orðíð lengstum uppi á Mýrum í Reykholtsdal, enda uni ég mér þar svo vel, að oftast fer ég hálf- nauðugur, þegar ég þarf að skreppa til Reykjavíkur. Svo var ég þá líka forvitnari en ejla, þegar mér bárust þessar þrjár fallegu bækur. Eg fletti bókunum og las nokk- ur Ijóð í þeim öllum, en síðan las ég uin höfundana, sem ég kunni engin skil á, þær fáorðu upplýs- ingar, sem fylgdu bókunum frá útgefanda. Og mér til nokkurrar undrunar sá ég, að tveir þeirra voru aðeins tvítugir, þau Ragn- heiður Erla Bjarnadóttir og Gísli Agúst Gunnlaugsson. Þau tóku bæði stúdentspróf í Reykjavík í vor sem leið og stunda nú há- skólanám. Ragnheiður les nátt- úrufræði og líffræði við Háskóla íslands, en Gísli sagnfræði og bókmenntir hjá „vinaþjóð“ okkar, Bretum. Ragnheiður er Reykvfk- ingur, en Gísli úr Ilafnarfirði. Þriðja skáldiðer Þöra Jónsdóttir, sem fædd er 1925, lauk stúdents- prófi á Akureyri 1948, stundaði háskólanám f Kaupmannahöfn og tók kennarapróf í Kennaraskóla íslands 1968. Eg fletti bókunum á ný, og svo las ég þær allar samfellt, las þær aftur og lagði síðan frá mér hið Græna líf Ragnheiðar og Gerðir Gfsla. Mér tókst ekki í bili að átta mig á því, hvort ljóð þeirra hefðu ekki mátt bíða birtingar, ætla ég mér samt aðkomast aðniðurstöðu um þaðbráðlega. En svo var það „leit" Þóru Jóns- dóttur að „tjaldstæði'1, 50 órímuð ljóð menntaðrar og fullþroska konu á aðeins 52 lesmálssíðum! Sú er nú fáorð — og ekki svo sem neinn yfirlætisbragur á hinum stuttu Ijóðum hennar. Þau eru svo látlaus og auðskilin sem orðið getur, engin tilraun til að vefja efnið torræðu orðalagi eða allt að því óræðum líkingum, og þá er ekki í ljóðunum fyrir að fara köll- un til umbóta á veröldinni, er rétt eins og skáldkonan telji sig ekki færa um að breyta neinu í hinni pólitísku valdastreítu stórveld- anna, ekki minnst á Sovétríkin, Bandaríkin, Egyptaland, ísreal — ekki einu sinni á Vietnam, en sem persónuleg tjáning viðhorfa skáldkonunnar við lífinu reynast þau þess veigaveiri, sem þau eru oftar lesin og betur að þeim hug- að. og auk þess er þar ekki til að dreifa smekkle.vsum eða inni- haldslausri mærð. Skáldkonan er ekki barn glaums og gleði, en gleði hefur hún auðvitað þráð, svo sem öll önnur mannanna börn. Þriðja Ijöðið í bókinni heitir aðeins Ljóð. Þar segirsvo: Gleðin varð mér afhuga. T(>m lét hún eftir sig í hjarta mínu. Sorgin fyllti það Reynist hún jafn hverflvnd rýmir hún þaðbráðum en ég hef heyrt að þær séu ekkert líkar. Þarna kemur þegar fram sá hugblær og sá framsetningarhátt- ur, sem yfirleitt einkennir hin stuttu og meitluðu ljóð þessarar skáldkónu. Dapurleg, dulúðg, hljóðlát, en þó skýr f máli gengur hún og leitar að tjaldstað, þar sem hún megi örugg dvelja, þótt ekki Ilágum hljóðum væri nema næturlangt. Það hend- ir hana jafnvel að leita hans í glaumnum, en því nafni kallar hún eitt Ijóða sinna: I kvöld var fullt af fólki á þessum dansstað. H1 jómsveitin var ein sú háværasta Mitt í glaumnum kom hryggðin, flæddi inn í brjóstið skolaði burt öllu lauslegu. Eins og eftirsjóslys má reyna aðganga fjörur. Auðvitað leitar skáldkonan í hjörtum mannanna, en hún hefur ekkigóða reynslu af leitinni þar: Eg bið mfna heitustu bæn og klettarnir opnast. Hjörtu mannanna eru harðari en steinn. Hún leggur leið sína um hraun, heiðar og dali, og hún á sér trygg- an íörunaut. Hans heiti er Einsemd: Beið þín með útréttar ljósmóðurhendur, fylgir þérsíðan fastar en skugginn, hvílir f draum þínum um nætur, staðfestir bil milli þfn og allra þekkir kvöl hjarta þíns, blandar sér í gleði þess, verður ekki umflúin f dauða. Skáldkonan verður óþolinmóð í leitinni, víll hraða för sinni og svo biður hún f ljóðinu Strokuhestur- Söðlaðu mérstrokuhestinn brúna þann sem gengur einn á heiðinni og hneggjar með styggðí faxi firð í augum og allan gang f hófum Söðlaðu mér strokuhestinn brúna. Stöku sinnum bregður vorblæ yfir ljóðlinur skáldkonunnar, en vorið er svikult, „snjór fellur á lóusönginn frá í gær, og snjórinn er viðlag tregans við vísu vors- ins“. En þó að í vatninu sé nykur, vitað sé um skrfmsli í flæðarmál- inu, þegar leita skal um fjörur, varúlfur ráðist á leitarkonuna, í hrauninu leynist illhyrndir hrein- ar og haust og komandi vetur ógni, er þö sitthvað annað veifið, sem veitir stundargleði, gróðrar- ilmur í lofti, þytur af gauksvæng, fffill sem opnast undir vegg, og ,,í rofi milli élja má eygja lífsgeisla eilífðarinnar eina svipstund". Og þarna er fallegt lióð um móður- gleði og annað, sem heitir Bárna- gæla: Teyga þú brjóst mín litli hvftvoðungur. Móðir fram af móður vörðu til þess lífi sínu að þú sæir dagsins ljós. ÖIl kærleiksfórn var færð og táralindin tæmd. Þúert náttúruúrvalið litli brjóstmylkingur. En hvað um ástina? Gætir hennar hvergi í Ijóðum þessarar dulúðgu, viðkvæmu konu? Jú, ætli Hin rauða slóð, ef til vill bezta Ijöðið í allri þessari bók, verði ekki aðtileinkast ástinni, þó að skáldkonan flíki því ekki við lesandann: Gegnum tímann um ljóð og draum liggur slóð hjarta míns að húsi þínu. Þegar þú unt síðir opnar lokaðar dvr þess, muntu sjá rauða slóð kringum bústað þinn. Síðasta ljóðið í bókinni er sam- nefnt henni. Það endar svona: Skuggarnir lengjast tjaldstæðið er ófundið ogsandurinn fram undan. Borgari o g . uppreisn- armaður Kristinn E. Andrésson: NÝ AUGU. Tímar Fjölnismanna. Bókaútgáfan Þjóðsaga 1973. í minningargrein um Kristin E. Andrésson f Tímarití Máis og menningar (2. hefti 1973) segir Sigfús Daðason aðeftir að Enginn er eyland kom út hafi Kristinn skýrt sér frá vinnuáætlun sinni fyrir næstu sex ár. Kristinn hafði fengið nokkra bót á veikindum sínum og vonaðist til að geta unn- ið að þeim verkefnum, sem hugur hans hafði lengi staðiðtil. Enginn er eyland (1971) átti að vera fyrsta bókin af sex. Sigfús lýsir áætluninni þannig: .,1) Enginn er eyland. 2) Nftjánda öldin, (það er sú bók sem áður er nefnd, og fékk heitið Ný augu). 3) Tími Þorsteins Erlingssonar. 4) Upp haf Máls og menningar. 5) 1940—1944. 6) var sú eina þess- ara bóka sem hann hafði þágefið nafn: Brotna kerið, með tilvitnun til greinar eftir Halldór Laxness, og áttí að fjalla um þá pólitísku atburði sem urðu á árunum eftir lýðveklisstofnunina". 1 eftirmála Nýrra augna bendir útgefandi bókarinnar, Hafsteinn Guðmundsson. á að Kristinn hafi verið „helsjúkur maður þegar hann lauk við handritið, og honum entist ekki aldur til að Kristinn E. Andrésson. lesa fyrstu próförk til neinnar hlítar". Kristinn Iést 20. ágúst sl. 72. ára að aldri. Ástæða er til að harma að Kristni E. Andréssyni sk.vldi ekki endast aldur til að gera hreint fyrir sínum dyrum eins og komast mætti að orði. Umfangsmikil bókaútgáfa og vfðtækur áhugi á félagsmálum hafa eflaust tafið hann frá ritstörfum. Samt verður því ekki haldið fram að ekkert liggi eftir Kristin á bókmennta- sviðinu, en frægasta verk hans er Islenzkar nútímabókmenntir 1918—1948 (1949). Hvað Kristinn E. Andrésson ætlaðist fyrir með óskrifuðum rit- verkum sínum má ráða af eftir- farandi orðum úr Nýjum augum, teknum úr kaflanum Alþýðunnar og hugsjónarinnar menn: „Menn þurfa að gera sér Ijóst. hver er framtíðarhugsjón þess tíma er þeir lifa á. hvað ber strauminn uppi sem á tímum þeirra sjálfra fellurtilfegurra mannlífs.Og það má enginn vera með þjöð sína eina í huga, heldur hafa sjón út yfir allt mannkynið og kunna skil á því hver þau öfl eru sem knýja þróunina áfra. Þann skilning öðlast menn ekki nú á dögum nema með marxismanum og síðar kenningum Leníns, eins og ég mun skýra nánar í næstu bók, ef mér auðnast aðlífa". Ný augu er vonbrigðabók. Flestir hafa brugðist nema kannski Þórbergur, sem bókin er tileinkuð, og Jóhannes úr Kötlum. í fræðilegum kafla um Diderot getur Kristinn jafnvel ekki stillt sig um að hnýta í Halldór Lax- ness: ;,Og það furðulega getur gerzt að jafnvel fyrrum eldheitur baráttumaður fyrir hugsjónum sósíalismans og skáldsnillingur eins og Ilalldór Laxness fer að spyrja: Hvað er þjóðfélag? — eins og hann gerði í sjónvarpsþætti í viðtali við Matthías Johannessen eftir formyrkvun sína í Skálda- tfma". Á víð og dreif f sögulegu yfirliti sínu um innlenda og erlenda snill- inga nítjándu aldar er Kristinn skyndilega staddur mitt á meðal okkar og sendir bitur skeyti. Hann finnur fátt nýtilegt i’ Ijóðum nútímaskálda. Jóhannesi úr Kötl- um tókst að vfsu að endurnýja skáldskap sinn með því að taka mið af formkröfum ungra skálda, en sá „eltingarleikur" varð Snorra Iljartarsyni til tjóns. Ljóð Hannesar Péturssonar „eru ekkert annaðen svipmyndir" þótt hann yrki um söguleg efni, sem Kristinn virðist líta á sem mikil- væga köllun (samanber Gunnars- hólma Jónasar Hallgrímssonar). Hannes „á ekkert hugsjónaafl f sér, enga framtíðarsýn", að dómi Kristins. Eitthvað er þó nýtilégt í Þorsteini Valdimarssyni og Ólaf- ur Jóhann Sigurðsson er alls góðs maklegur. 1 ljóðabók hans Að laufferjum er „þrátt fyrir skugg- ann sem hvílir á nútfðinni, sigur- viss framtíðarsýn". Birtingsmenn og fylgifiskar þeirra hafa að von- um komið ýmsum grillum inn hjá ungu kynslóðinni. Reiði Kristins í garð þeirra skyldi þó aldrei stafa af því að þeir snerust gegn innrás Rússa í Ungverjaland forðum og neituðu að láta setja á sig Sovét- klafann? „Ljóð eftirstríðskynslóð- arinnar eru satt að segja hálfgert höltaþokuvæl og svartagallsraus. Það felst ekki f þeim nein fram- tíðarsýn, hvað þá neinn hugsjóna- eldur. Og þar er komið að kjarna málsins, þessvegna eru þau svo lémagna, þessvegna eru þau svo ömurleg og smá í sér." Menn þeir, sem Kristinn vegsamar vegna „eðliskosta Fjölnismanna", og vegna þess að þeir meta „mann- gildið öðru ofar", er satt að segja kynlegur hópur. Af ýmsu því, sem Kristinn E. Andrésson setti saman um nýja ljóðagerð mátti ráða að hann hafði ekki kynnt sér hana að neinu marki. „1 allra sfðustu bók- menntagreinum sínum hætti Kristni E. Andréssyni til að bera á höfunda helzt til miskunnar- laust lof", segir Sigfús Daðason. Þeir, sem verða fyrir hinu „miskunnarlausa lofi" í Nýjum augum verða að hugsa sitt ráð. Þetta lof getur jafngilt því, þó ekki alltaf, að þeir séu lifandi lík, hafi orðið að nátttröllum. „Stein- barnið" hans Ilalldórs Laxness er því miður enn í brjósti margra, en „hreini tónninn" lætur ekki að sér hæða hvað sem Kristinn E. Andrésson segir. Annars verð ég að segja að lok- um að mér hefur oft virst Krist- inn E. Andrésson einkennilegt sambland af borgara og upp- reisnarmanni. Dálæti hans á Fjölnismönnum og ýmsum helstu verjendum borgaralegs hún- anisma styðja þá skoðun. Ilann hrffst af þýskri rómantík, hinu bláa blómi Novalis og gerir með glæsilegum hætti grein fyrir ýmsum hræringum nítjándu ald- arinnar. Kaf lar hans um Voltaire, Rousseau, Tieck, Goethe og Ileine eru hreinn skemmtilestur auk þess fróðleiks, sem þeir miðla. Kristinn kunni að orða hugsanir sínar á þann hátt að lesandinn heillaðist. Hann var f rauninni afsprengi taumlausrar dýrkunar á hinni rómantfsku mynd islands landsins hreina, sem ris tigið úr sæ og fóstrar göfugustu hugsjónir norræns anda. En hann lenti í hafvillum. Hinn ellihrumi marxíski söguskilningur litaði allt hans líf og gat ekki einu sinni slitið hann frá skurðgoðunum í Kreml eftir að þau voru fallin eins og marga nýmarxista, sem hafa reynt að finna hugsjönum sínum nýjan og forvitnilegan grundvöll. Eg nefni sem dæmi Ernst Fischer, sem Kristinn send- ir kaldar kveðjur í Nýjum augum. En eftirminnilegur var Kristinn E. Andrésson ölluin, sem þekktu hann. Það er ekki hægt annað en sakna hans.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.