Morgunblaðið - 19.03.1974, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. MARZ 1974
17
Olgan í Portugai:
Stríðshetjan,
sem spáði ósigri
Maðurinn, sem kom af stað ókyrrðinni f portúgalska
heraflanum með bók sinni „Portúgal og framtíðin“,
Antonio de Spinola hershöfðingi, hefur orðið að víkja úr
stöðu sinni sem varaforseti herráðsins. Forseti herráðs-
ins, Costa Gomes hershöfðingi, hefur einnig verið settur
af, þar sem hann aðhvlltist skoðanir hans. Harðlínumað-
ur, áður æðsti herforingi Portúgala í Angola, hefur verið
skipaður yfirmaður hersins.
I bók sinni hélt Spinola því
fram, að Portúgalar gætu ekki
farið með sigur af hólmi i styrj-
öldunum i nýlendunum í Afriku.
Jafnframt hvatti hann til þess, að
nýlendurnar fengju sjálfstæði og
stofnað yrði sambandsríki Portú-
gals og nýlendnanna. Spinola er
fyrrverandi landstjóri í Portú-
gölsku Guineu og eini herforing-
inn, sem Portúgalar hafa dýrkað
sem stríðshetju síðan styrjaldirn-
ar f nýlendunum hófust fyrir
þrettán árum. I
En með bók sinni vó Spinola að
undirstöðum stjórnarinnar og
ýmsir hörðustu stuðningsmenn
hennar kröfðust þess frá upphafi,
að hann yrði settur af . Sam-
kvæmt stjórnarskránni eru hörð
viðurlög við því að hvetja til
„upplausnar Portúgals'*, og stað-
hæft var, að það hefði Spinola
gert. Portúgalskir þjóðernissinn-
ar telja, að Portúgal hafi sérstöku
„siðmenningarhlutverki" að
gegna og segja, að þjóðin líði und-
ir lok, ef heimsveildið leysist upp
og Portúgal verði aðeins kotríki á
Pýreneaskaga.
Áhrifamenn lengst til hægri,
þeirra á meðal hinn aldni forseti
Thomas aðmíráll, og landvarna-
ráðherrann, Filva Cunha, hafa
beitt sér fyrir brottvikningu Spin-
ola, en upphaflega vildu þeir ekki
víkja Gomes hershöfðingja þótt
vitað væri, að hann aðhylltist
sömu skoðanir. Hægrimennirnir
vilja einnig, að hömlur verði sett-
ar á þá frjálsræðisþróun, sem hef-
ur átt sér stað, og að aftur verði
horfið til harðlínustefnu, sem var
fylgt á valdaárum dr. Salazars
einræðisherra, sem nú er látinn.
Frjálslyndir menn f stjórninni
og annars staðar vilja á hinn bóg-
inn gera Portúgal að meira
Evrópuríki og tóku því bók Spin-
ola fegins hendi. Sama máli
gegndi um unga liðsforingja,
tæknimenntaða menn og kaup-
sýslumenn, sem eiga ekki
miklar eignir í Afríku. Ungir liðs-
foringjar urðu himinlifandi
vegna þess, að áætlun Spinola
mundi draga úr erfiðleikum
þeirra f nýlendunum, ef hún yrði
framkvæmd. Greinilegt er, að
Spinola nýtur mikillar hylli al-
mennings, og hann hefur verið
kallaður eftirlæti heraflans.
Kröfur öfgasinnaðra hægri-
manna um brottvikningu Spinola
ollu þeirri ókyrrð, sem hefur ver-
ið í heraf lanum. Um 100 höfuðs
menn héldu fundi til stuðnings
Spinola, og þessi fundahöld
leiddu til viðbunaðarins, sem var
fyrirskipaður f heraflanum. Höf-
uðsmennirnir mynduðu með sér
samtök í fyrra til þess að krefjast
hærri launa, vernda hagsmuni
liðsforingja og tryggja stöðu-
hækkanir. Þvf er haldið fram, að
samtök höfuðsmannanna hafi
gegnt úrslitahlutverki, þegar
komið var í veg fyrir tilraun hóps
herforingja til þess að steypa
stjórn dr. Marcello Caetanos for-
sætisráðherra rétt fyrir jólin.
Bókin hefði ekki fengizt birt án
leyfis dr. Caetanos, og raunar er
hann fylgjandi því, að portúgalskt
samveldi verði sett á laggirnar.
Hann hefur lagt á það áherzlu i
nokkrum ræðum, sem hann hefur
haldið að undanförnu, að hann
hafi sjálfur verið hlynntur stofn-
un sambandsrikis portúgalskra
ríkja síðan 1962, þegar hann sagði
af sér embætti aðstoðarforsætis-
ráðherra sökum ágreinings \ið dr.
Salazar. Hann hefur áður lýst vfir
því„ að endalok portúgalska
heimsveldisins þurfi ekki endi-
lega að hafa í för með sér „enda-
lok Portúgals", þar sem landið
muni fá veglegan sess i samein-
aðri Evrópu. Áætlun Spinola um
stofnun sambandsríkis er heldur
ekki ný af nálinni. Helztu and-
stæðingar stjórnarinnar hafa þrá-
faldlega beitt sér fyrir slíkum
hugmyndum. í þeim hópi hafa
verið Morton de Matos hershöfð-
ingi, frambjóðandi lýðræðissinna
í forsetakosningunum 1949, og
Humberto Delgado hershöfðingi,
foringi andstæðinga Salazars, sem
gerði grein fyrir svipaðri áætlun í
bók, sem kom út 1962, tveimur
árum áður en hann var ráðinn af
dögum með dularfullum hætti,
þegar hann var i leynilegri heim-
sókn á Spáni. Og þegar uppreisn-
in hófst í Angola 1961, sögðu þá-
verandi landvarnaráðherra
stjórnarinnar, Botelho Moniz
hershöfðingi, og hópur herfor-
ingja, sem þá reyndu að steypa
stjórn dr. Salazars, að vandamál
Portúgala f nýlendunum yrðu
ekki leyst með hernaðarlegum
ráðum, rétt eins og Spinola hefur
nú gert.
Hins vegar styrkir það rök-
Portúgalar
kveikja í kofum
f Afrfku.
semdir Spinola, að hann er i hópi
beztu, portúgölsku herforingj-
anna, sem hafa komið fram á sjón-
arsviðið siðan nýlendustriðin hóf-
ust, og að hann hefur verulega
revnslu að baki. þar sem hann var
landstjóri í Portúgölsku Guineu
1968 til 1973. Þar beitti hann sér
fyrir þjóðfélagslegum umbótum
og jók áhrif blökkumanna i stjórn
nýlendunnar, enda taldi hann það
forsendu þess, að sigur ynnist.
Undir stjórn hans reisti herinn
skóla og íbúðarhús og lagði vegi.
herlæknar komu upp heilsumið-
stöðvum og háskólamenntaðir ný-
liðar voru Iátnir kenna blökku-
mönnum. Stefna hans byggðist á
þeirri von, að hann gæti koinizt að
friðsamlegu samkomulagi við
Amilcar Cabral, foringja hreyf-
ingarinnar PAIGC, og eitt af því,
sem kom til greina, var, að Portú-
galska Guinea yrði hluti sam-
bandsrikis Portúgals og Brazilíu.
Þessar ráðagerðir fóru út um
þúfur, þar sem Cabral var ráðinn
af dögum. PAIGC hætti að nota
portúgölsku við þjálfun stuðn-
ingsmanna sinna og hre.vfingin
hefur hallað sér meir og meir að
róttækri stjórn Sekou Touré, for
seta Guineu. Síðan Spinola hætti
störfum hafa uppreisnarmenn
sett ríkisstjórn á laggirnar og lýst
yfir stofnun rikissins Guinea-Bi
ssau. sem hefur hlotið viðurkenn-
ingu Allsherjarþingsins og s;ekir
senn um aðils að SÞ. Barizt er á
tveimur vigstiiðvum en algert þrá-
tefli er í viðureign uppreisnar-
tnanna og 27.000 portúgalskra
hermanna.
Að undanförnu hefur athyglin
einkutn beinzt að Mozambique.
þar sem sú breyting hefur orðið á,
að skæruliðar Frelimo stunda nú
ekki aðeins aðgerðir nyrzt í land-
inu heldur einnig i fjölbýlustu
héruðunum. mörg huudruð kíló-
metra frá stöðvum þeirra í Zam-
bíu og Tanzaníu. Allstórir hópar
sk;eruliða halda nú einttig uppi
ívglubundnum árásutn á járn-
brauta- og vegasamgöngur til
Rhódesíu og Malawi. Arásir hafa
jafnframt verið gerðar á víggirt
þorp, þar st>m stóruin hluta ibúa á
athafnasvieðum sk;eruliða er
komið fyrir. Gert er ráð fyrir
hiirðum árásum á orkuverið Car-
bora Bassa. þegar það verður tek-
íð í notkun á næsta ári. þótt Frel-
iino hafi ekki tekizt að seinka
smíði þess.
A grundvelli reynslu sinnar tel-
tir Spmola, að hernaðarleg lausn
sé óluigsandi i Afríku. Skæruliðar
í Guineu, Angola og Moz.ambitiue
geti fengið óþrjótandi vistir er-
lendis frá og notlært sér, að
Framhald á bls. 20
Urslit brezku kosningaima
— Viðtal við Tom Spencer formann E.C.C.S.
HANNES Gissurarson hitti
Tom Spencer formann Evrópu-
samtaka borgaralegra stúdenta,
E.C.C.S., f Vínarborg 2. marz sl.
Þar sem þingkosningar höfðu
farið fram f Bretlandi daginn
áður og Tom Spencer starfað
mjög að þeim, voru lagðar fyrir
hann nokkrar spurningar um
þau mál, og fara svör hans hér á
eftir. Tom Spencer er B.Sc. f
hagfræði og m. phil. f heim-
speki frá háskólanum f
Southampton.
Hvers vegna galt
íhaldsf lokkurinn
slíkt afhroð
í þessum kosningum?
— Þrjár ástæður liggja aðal-
lega til þess. í fyrsta lagi hvatti
Enoch Powell, sem er eindreg-
inn þjóðernissinni og andvígur
miklum tengslum Bretlands við
Evrópuríkin, menn til þess að
kjósa Verkamannaflokkinn og
gerði það sjálfur. Ætla má, að
hægri armur íhaldsflokksins
hafi gert slíkt hið sama og það
verið ein aðalástæðan til þess,
að íhaldsflokkurinn missti tólf
sæta meirihluta sinn. 1 öðru
lagi náðu tólf hægrisinnaðir
mótmælendur kosningu á Norð-
ur-írlandi, en ekki er unnt að
telja þá til Ihaldsflokksins eins
og var um fyrirrennara þeirra í
þingmannasætum. Þarna höfðu
norður-irskar stjórnmálaand-
stæður áhrif á kosningaúrslit.
Síðast en ekki sízt má rekja
þessi úrslit til fylgisaukningar
Frjálslynda flokksins á kostnað
íhaldsmanna. Þar hafa
skoðanakannanirnar vafalaust
haft sín áhrif, en þær sýndu, að
þessa fylgisaukningu mátti
mjög ámóta skrifa á reikning
Verkamannaflokksins sem
íhaldsmanna. Vegna hins
brezka kosningafyrirkomulags
hefði slíkt svo til engin áhrif
haft og sigur fhaldsmanna verið
tryggður. Þessi vísbending
skoðanakannana kann að hafa
valdið því, að óánægðir kjós-
endur Verkamannaflokksins
hafi óttazt mikinn ósigur og
kosið hann, en óánægðir íhalds-
menn margir hverjir haldið til
streitu að kjósa Frjálslynda
flokkinn. Þarna virðist vera um
gott dæmi um nýjan þátt f
stjórnmálum að ræða, — áhrif
skoðanakannana.
Var kosningin
ekki harðvftug?
— Öðru nær. Jafnt fjölmiðlar
sem stjórnmálamenn höfðu
spáð því, að kosningabaráttan
yrði mjög óvægin og hörð, en
mér virtist hún hins vegar háð
á mjög rökvísan og hófsaman
hátt. Ég tók sjálfur þátt í henni
f þrjár vikur sem aðstoðar-
maður eins frambjóðandans og
rakst hvergi á slíka hörku
I fréttum kom verkfall
námaverkamanna mjög
við sögu og hugsanlegar
reikniskekkjur f saman-
burði á launum þeirra og
annarra. Hvað er hæft í
þessu?
— Þar er um misskilning að
ræða. Ýmsar kröfur náma-
verkamanna voru reistar á
samanburði á launum þeirra og
annarra, sem ekki átti við. Hins
vegar sýndu útreikningar hag-
sýslustofnunar einnar, sem
ríkisstjórn fhaldsmanna hafði
stofnað, að nokkrar kröfur
þeirra voru sanngjarnar. Það
hafði hins vegar hvorki áhrif á
verkfall þeirra né kosningarn-
ar. Hins vegar kemur tilgangur
hluta forystu námaverkamanna
berlega í ljós i orðum McGahys
varaformanns samtaka þeirra,
en hann er kommúnisti, í sið-
ustu samningaviðræðum hans
við Heath: ,;Everything I do is
designed to smash your
government“. — Allt, sem ég
geri, hefur þann tiigang að
steypa stjórn yðar.
Haft er á orði, að engin
vinátta sé á milli flokks-
foringjanna Heaths og
Wilsons. Er það rétt?
— Svo sannarlega. Þeir hafa
óbeit hvor á öðrum. Vafalaust
er þar um að ræða að miklu
leyti persónulega óvild, einnig
má liklega rekja þetta til þess,
hversu þá greinir á um stjórn-
un f grundvallaratriðum. Þetta
kemur vel fram f umræðum,
þar sem segja má, að gneista-
flug sé á milli.
Hvers vegna eru þeir
Heath og Wilson svo
miklu óvinsælli hjá
almenningi í Bretlandi
en t.d. Thorpe leiðtogi
Frjálslynda flokksins?
— Hver sá, sem reynir að
stjórna Bretlandseyjum við
þær aðstæður, sem nú eru, hlýt-
ur að verða övinsæll. Menn
hafa snúizt tii fylgis við Frjáls-
lynda flokkinn vegna einhvers
konar óskhyggju um endurnýj-
un og umbætur, þótt aðstæður
séu þannig, að ekki sé unnt að
komast hjá erfiðleikum. Einnig
er áberandi, hversu þjóðernis-
sinnar sækja á. Iner kröfur
verða æ háværari í Skollandi og
Wales, að íbúum þessara lands-
hluta sé veitt aukin sjálls-
stjörn.
Hvað er að segja
um pólitíska framtíð
Heaths?
— Allt gott. Ileath vann mjiig
ötullega að kosningahar-
áltunni, varði ríkissljórn sína
vel og einarðlega. Benda má á,
að liann var sjálfur endurkjiir-
inn með miklu meiri ineirihluta
en búizt hafði verið við.
Ilvað tekur nú við í
brezkum stjórnmálum?
— Það er erfill að gerasl spá-
maður um þau efni. Ljóst er, að
Ihaldsflokkurinn hefur misst
þingmeirihluta sinn, þötl úrslit
si“u ekki alls staðar kunn. El' til
vill kæmi hagsiminum flialds-
manna liezt, að nú t;eki við sam-
steypust jórn Verkamanna-
flokksins og Frjálslynda flokks-
ins, svo geigvænlegir erfið-
Jeikar bfða í brez.ku efnahags-
lifi. Ilitl er eíns liklegt, að bráð-
lega verði efnl til nýrra kosn-
inga.