Morgunblaðið - 20.10.1974, Side 22

Morgunblaðið - 20.10.1974, Side 22
ERÍSLENZKA Á UNDANHALDIíSKÓLUM ? Helgi rökstyður þetta álit sitt ítarlega I greininni og leiðir hug- ann að þvi hvort augljóst hnign- um móðurmálsins verði rakin að öðrum þræði til skólanna, sem nú hafi að miklu leyti tekið við þvi forna hlutverki heimilanna að skila þjóðtungunni frá einni kyn- slóð til annarrar. Hann telur is- Ienzkt mál gróflega vanrækt í skólakerfinu, þar sem timinn sem þvi sé ætlaður sé alltof naumur en á sama tíma komi í staðinn allsendis ótimabær tungumála- kennsla. Helgi viðurkennir að ís- lendingum sé nauðsyn að nema erlend mál í samræmi við þarfir sinar og þroska en „tungumála- dekur skólanna keyrir úr öllu hófi“, segir hann. í skólunum sé sjálft móðurmálið hrakið á undanhald fyrir því erlenda stór- máli, sem með mestu offorsi ryðj- ist inn i íslenzka málhelgi um þessar mundir og gagnrýnir Helgi harðlega að ekki sé kennt að tala íslenzku í skólunum. Allt annað sé upp á teningnum þegar erlend mál eigi í hlut, því að þá sé fylgzt sem nákvæmlegast öllum reglum um réttan framburð. Helgi kallar til vitnis kennara, sem stundum hafi hent að þvf gaman, að auð- veldara sé að skilja nemendurna, þegar þeir tali ensku en þegar þeir beri sér í munn eitthvað sem þeir kalli islenzku. Helgi segir þó, að út yfir taki er komi að því að nemendur skuli gera sig skiljanlega á rituðu máli. „Og við hverju er að búast, þegar höfð er i huga sú tungumálasí- bylja, sem dynur linnulaust i hverjum skóla, og sá heilaþvottur sem þar er viðhafður. 1 upphafi kennslustundar kemur kennarinn steðjandi á nemendur sína og býð- ur þessum ungu Islendingum góð- ar dag á máli kúreka og bannar þeim siðan að Ijúka sundur vör- um á annarri tungu í sinni viður- vist. Svo gersamlega er móður- málið bannfært, að þessir vesling- ar mega ekki einu sinni nota orða- bækur með islenzkum orðaskýr- ingum, heldur er þeim gert að þvæla tugguna fram og ’aftur á sömu útlenzkunni. Með þessari óhæfu er verið að neyða krakka- greyin til að hugsa, nauðug viljug, á útlenzku um sem flest efni, reka út úr kollinum á þeim hverja ís- lenzka þankaglóru, sem þar kynni að pukrast, berja niður alla is- lenzka málgetu um leið og hún reynir að klöngrast á fjóra fæt- ur.“ I greinarlok segir Helgi, að ís- lenzk tunga hafi staðið af sér svo hörð él, „að oss hættir til að ætlast tíl, að henni sé óhætt í öllum veðrum. En ef skólarnir bregðast þeirri skyldu, sem þeir hafa tekið við af heimilunum, hversu lengi mun hún þá standast þann gjörn- ingabyl, sem nú riður húsum?" ■! Eins og lesa má fá íslenzkir skólar hér þunga ádrepu, og þess i* vegna þótti Morgunblaðinu ástæða til að leita til nokkurra skólamanna, manna sem hafa með höndum islenzkukennslu í skólunum eða bera aó einhverju leyti ábyrgð á kennslutilhögun innan skólanna og spurði þá álits á málakennslu í íslenzkum skól- um með tilliti til greinar Helga. Sýnist sitt hverjum um réttmæti gagnrýni Helga Hálfdanarsonar, en svör þeirra fara hér á eftir: Koma þarf á fót leið- beiningarstofnun um íslenzkt mál Halldór Halldórsson prófessor svaraði spurningunni þannig: Morgunblaðið leitar álits skólamanna á grein Helga Hálfdanar- sonar - Mál og skóli ÍSLENZKRI tungu er hætta búin. Sú hætta er einkanlega af tvennum toga, annars vegar gífurlegur og lævís átroðningur voldugrar granntungu, sem nauðsynlegt er að eiga mikil og vaxandi samskipti við en hins vegar tómlæti þeirra sem vaka áttu á verðinum. Eða svo telur Helgi Hálfdanarson í skeleggri grein, er hann ritaði í Morgunblaðið sl. sunnudag og nefndi Mál og skóli. Morgunblaðið hefir beðið mig að segja örfá orð um ísl’enzka mál- vöndun. Tilefnið er grein Helga Hálfdanarsonar, Mál og skóli, sem birtist í Morgunblaðinu 13. október. Mér er ljúft að verða við þessari beiðni. Orsökin til þess, að málið og vöndun þess er í minni hávegum nú en t.d. fyrir hálfri öld eða svo, er umfram allt félagsleg. Menn- ing þjóðarinnar hefir breytzt úr sveitamenningu f þéttbýlismenn- ingu. Áður skipti ekki ein- vörðungu máli, hvað var sagt, heldur einnig hvernig það var sagt, því að sveitamenningin lagði Kristján J. Gunnarsson aðallega rækt við orðsins list. 1 þéttbýlismenningunni er þessi list í minni metum, aðalatriðað er, hvað er sagt. Við verðum að gera okkur grein fyrir, að heimilin eiga minni þátt en áður í mállegu uppeldi barna. Því verða aðrir aðiljar að koma til og þá einkum skólarnir. Ég hefi enga löngun til að álasa skólun- um, enda eiga þeir við ramman reip að draga. Ljóst er þó, að auka þarf kennslu í málnotkun, ekki aðeins skriflegri, heldur einnig í notkun talmáls. A ég hér við framburð, setningagerð, beyging- ar, rétta nokun merkinga og orða- sambanda o.s.frv. Hver kennari þarf að gera sér Ijóst, að móðurmálskennslan er ekki aðeins i höndum íslenzku- kennarans, heldur I höndum sér- hvers kennara. Þannig er starf efnafræðikennara ekki aðeins að kenna efnafræði, heldur einnig að kenna nemendum sínum að hugsa og tala á fslenzku um efna- fræði. Koma þarf á fót leiðbeiningar- stofnun um fslenzkt mál. Sú var hugsun min, þegar ég lagði til við menntamálaráðherra, að stofnuð yrði íslenzk málnefnd. Ég ætlaðist til, að sú stofnun þróaðist og færði út kvíarnar, yrði lifandi þáttur í íslenzkri málþróun. Þetta hefir ekki gerzt, en á því verður að verða breyting. Okkur er nauðsynleg stofnun, sem þeir geta sótt styrk sinn til, sem vilja vanda mál sitt. Þessi stofnun á ekki einungis að leið- beina um myndun nýyrða, heldur einnig að gefa út fræðslurit og bæklinga um rétta notkun máls- ins fyrir almenning. Hún ætti að hafa samband við fjölmiðla og jafnvel eftirlit með þeim, sem reknir eru af ríki. Hér duga engin vettlingatök. Skólarnir — allt frá barnaskólum til háskóla — verða að leggja sig f líma við íslenzkukennsluna, og síðan á öflug stofnun, sem vaxið gæti upp af íslenzkri málnefnd, að taka við og haida við verki skólanna og bæta það. En þótt allt sé gert, sem auðið er, til þess að efla islenzka mál- rækt, er rétt að gera sér ljóst, að málsóðum verður aldrei útrýmt. Þvi veldur hæfileikaskortur þeirra og skortur á áhuga. En draga má úr áhrifum þeirra til muna. Einangrunar- stefna óraunhæf Baldur Ragnarsson, námsstjóri í islenzku svaraði: I tuttugu ára gamalli ritgerð, „Samræming framburðar" (Skírnir 1955), ræðir Halldór Halldórsson prófessor m.a. um það hve litill munur sé á islensku máli eftir landshlutum og stéttum og telur hann það eitt helsta aðalsmark hennar. Mál islenskra heimila er að hans mati eðlilegt mál þegnanna sem heildar og jafnframt mál skólanna: „Vér þurfum ekki að læra aðra Islensku í skólunum en þá sem vér lærum á heimilunum.“ Slíkt var þá mat hins glöggskyggna málvisindamanns sem flestum ötular hefur rætt og ritað um ís- lenskt mál og málvöndun undan- farna þrjá áratugi. Getur það ver- ið að nú sé svo komið tveimur áratugum síðar að í málfarslegum efnum stefni allt norður og niður hjá íslenskri þjóð eins og Helgi Háifdánarson kemst að orði i grein sinni? Áhugi Helga og umhyggja fyrir velferð islenskrar tungu eru al- kunn og fullyrðingar hans um „hnignun" málsins eru tæpi- tungulausar. Tilfinningalegar fullyrðingar um málfarslegt ástand heillar þjóðir getur þó ver- ið erfitt að sanna enda gerir Helgi enga tilraun til þess. í afdráttar- lausum staðhæfingum hans um þetta efni er þó að líkindum að finna sannleikskorn. Til að mynda má ætla að orðaforði ungs fólks sé ekki eins mikill og æski- legt væri. Á það ber þó að lfta að mörg orð tengd úreltum atvinnu- háttum og lifsháttum hafa horfið úr mæltu máli undanfarna örfáa áratugi og vart við þvi að búast að Guðni Guðmundsson ungu fólki séu slík orð kunn og töm. Einnig má vera að almenn málnotkun barna og unglinga nú sé ekki á eins háu stigi og skyldi. Hér er þó minnst við skólana að sakast eins og Helgi virðist telja heldur hafa hér mestu ráðið breyttir samvistarhættir í þjóð- félaginu: börn umgangast fullorð- ið fólk á heimilunum minna en áður tíðkaðist og njóta þar af leið- andi minni mállegrar leiðsagnar sem til þroska horfir. Enn má nefna að lestrarefni barna á al- mennum markaði er að mjög verulegu leyti þýddar bækur á fábreyttu og stundum lítt vönduðu máli og því ekki fallið til að auka málþroska. Helgi segir að skólarnir hafi nú að miklu leyti tekið við því forna hlutverki heimilanna að skila þjóðtungunni frá einni kynslóð til annarrar. Þetta tel ég ofmælt. Skólarnir geta aldrei komið í stað heimilanna að þvi er varðar mál- legt uppeldi og mótun einstakl- inga. Skólarnir eru I eðli sínu fjöldastofnanir sem aldrei munu geta sinnt slíku hlutverki með sama árangri og heimilin. Að því er þó stefnt að vinna hér betur til þarfa en gert hefur verið, m.a. með auknum kröfum um talþjálf- un, með nýjum og fjölbreyttari lestrarbókum sem nú eru á döf- inni* með samningu íslenskrar orðabókar handa grunnskólum o.fl. Er þess að vænta að móður- málskennslan geti þannig smám saman orðið virkari til málþrosk- unar nemenda en verið hefur. Ég tel fráleita þá skoðun Helga að kennsla erlendra tungumála i skólunum sé nú einn helsti ógn- valdur íslenskunnar. Margsannað er að börn geta lært samtímis tvö eða fleiri mál án þess að slíkt dragi úr hæfni þeirra í hverju einstöku eða að þau rugli saman málum. Aðstaða okkar islendinga krefst þess að við lærum erlend tungumál í ríkum mæli, ein- angrunarstefna í þvi efni er óraunhæf í heimi nútímans. Auk- in áhersla á talhæfni í erlendum málum er bæði i samræmi við rannsóknarniðurstöður um bætta málakennslu og þarfir nútima- fólks. Comenius kemst einhvers staðar svo að orði að manngildi margfaldist i þeim mæli sem menn hafi fleiri tungumál á valdi sinu. Að baki þeirrar hugmyndar felst að með tungumálakunnáttu gefist mönnum færi á að kynnast öðrum þjóðum og menningu þeirra og að slík reynsla efli manngildið. Ósanngjarnt er að nota orð eins og tungumáladek- ur“ um aukna viðleitni skólanna til að gera nemendur hæfa til slikrar reynslu. Þjóðernisþemba ljúflinga Guðni Guðmundsson, rektor Menntaskólans í Reykjavík sagði: Mér er nokkur vandi á höndum að segja álit mit á grein Helga Hálfdanarsonar um mál og skóla, þvi að ég er sammála honum um margt, en hins vegar strýkur hann mér öfugt með mörgu i rök- semdum sínum. Mér hefur alltaf fundizt einkennilegt, hve mildum mönnum og dagfarsprúðum, sem ekki mundu gera ketti mein dags- daglega, hættir oft til að verða óþarflega viðskotaillir á prenti. Inntak ræðu Helga virðist mér vera það, að íslenzkir unglingar séu orðnir eða að verða ómælandi á íslenzka tungu. Orsök þessa tel- ur hann vera, að of mikil áherzla sé lögð á kennslu i ensku (kúrekamáli eins og Shakespeares-þýðandi orðarþað), tímafjöldi í íslenzku i skólakerf- inu sé of IftiII og áhugi kennara á að innræta nemendum fagurt tungutak sé ekki til. Ef við litum á áhuga og getu kennara til að innræta nemend- um rétta meðferð tungunnar, þá vil ég mótmæla því, að kennarar geri slíkt ekki. Kennarar tala ekki verra mál en talað er almennt I þjóðfélaginu, og þó oftast betra, og ef hægt er að hafa áhrif á málfar manna með fordæmum, þá er það gert f skólunum. En Helgi má ekki gleyma því, að nemendur eru ekki nema í hæsta lagi sex tima í skóla á dag, og hann ætti að hugleiða, hvað gerist utan skóla- timans. Er talað við börn og ungl- inga á heimilunum? Er fylgst með því, hvað þau lesa, og eru þau leiðrétt þar, ef ambögum skýtur upp? Börn og unglingar eru lengri tima af sólarhringnum heima hjá sér en i skóla. Varðandi timafjöldann í ís- lenzku, þá býst ég við, að efna- fræðikennarinn Helgi Hálfdanar- son gæti vel notað fleiri tíma í

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.