Morgunblaðið - 20.10.1974, Side 25

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. OKTÓBER 1974
25
Indriði Gíslason, cand. mag.:
Skömmu eftir að zetan var
afnumin sællar minningar, vék
sér að mér kona nokkur og
spurði: Hvað er eiginlega á
seyði? Hvað á að fara að gera
við íslenskt mál? A að fara að
breyta því — eða hvað? Eruð
þið orðnir vitlausir!
Þótt ég tæki mig til og héldi
smátölu — og að mínu viti
nokkuð góða tölu — yfir frúnni
er ég ekki viss um, að mér hafi
tekist að sannfæra hana um að
ekki væri verið að breyta
fslensku máli heldur stafsetn-
ingu þess. — Og frúin rær ekki
ein á þessum misskilningsbáti;
f jöldi fólks er á þessari galeiðu,
jafnvel drjúgur hluti háttvirtra
alþingismanna, já, meira að
segja móðurmálskennarar.
Eins og allir vita eru fslend-
ingar bráðgáfuð þjóð og hafa
margir hverjir áhuga og ást á
móðurmáli sinu, þessu „ást-
kæra, ylhýra“ máli. Liklega eru
þeir þó allra manna fávísastir
um hvað tungumál f raun og
veru er — íslenska, það er mál-
fræði og stafsetning, segja
menn. Og kannski er það ekki
svo undarlegt, þvi þetta tvennt
hafa skólar landsins (a.m.k. til
skamms tíma) helst uppi haft i
móðurmálstlmum.
Þessi skýrgreining er þó
fjarri öllum sanni. tslenska,
eins og öll önnur tungumál, er
fyrst og fremst hið talaða mál,
framburður hljóða, sem raðast
saman í orð og setningar. Staf-
rófið er ekki annað en tilraun
— og fremur veikburða tilraun
— til að tákna hljóð málsins, en
óhætt mun að segja að eingir
tveir einstaklingar beri hljóðin
nákvæmlega eins fram. Staf-
setningin, táknan hins talaða
orðs, hlýtur þvi alltaf að verða
eins konar samkomulagsatriði,
svo framarlega sem menn að-
hyllast samræmda stafsetningu
— en slíka nauðsyn munu
flestir sjá og skilja.
Margt mætti skrifa um ís-
lenska stafsetningu — og væri
síst vanþörf á; ég mun þó frem-
ur vfkja hér að málinu sjálfu.
— Við erum miklir mál-
verndarmenn, íslendingar; i
margra hug er varðveisla tung-
unnar ekkert minna en sjálf-
stæðismál. Ber og sist að lasta
slíka afstöðu. Mér er þó mjög til
efs, að þær víggirðingar, sem
við höfum sett um íslenskt mál,
séu allar á réttum stöðum. Á
meðan svo er talið að ufsílon og
zeta séu sterkustu virkin
verður vörnin örugglega í mol-
um.
Islensk tunga er menningar-
mál, sem fyrst og fremst helg-
ast af þeirri kjölfestu, sem bók-
menntir hennar eru. En eru
bókmenntir þá skapaðar af
þeirri stafsetningu, sem á þeim
er? Ætli nokkur fáist til að
skrifa undir það? Sem dæmi
mætti nefna, að við prentum
fornritin, þennan dýrmæta arf
okkar, með a.m.k. tvenns konar
stafsetningu („samræmdri
stafsetningu fornri“ og nútíma
stafsetningu) og teljast verkin
jafn góðar bókmenntir hvor
stafsetningin sem notuð er. —
Enn mætti nefna stafsetningu
Laxness. Sem sagt færni í staf-
setningu skapar ekki bók-
menntir; menn gætu potað y og
z á rétta staði án þess að vera
sendibréfsfærir.
Af því, sem nú var sagt, má
draga ályktun: kunnátta eða
færni í islensku er fyrst og
sfðast fólgin í þvf að beita mál-
inu af öryggi f ræðu og riti —
og þar skiptir stafsetning ekki
máli. Takist okkur að halda
uppi slíkri færni — orðakrafti
islenskunnar — er tungunni
borgið. Hér þarf að víggirða. Ef
„læpuskaps ódyggðir" vilja
sækja að islenskri tungu þá
ráðast þær fyrst að hinu talaða
máli, þvf er hættast, bæði fram-
burði þess og orðaforða. — Mig
grunar, að hér séum við nokkuð
andvaralausir.
Islenskt málsamfélag er fá-
mennt, svo fámennt að er-
lendum mönnum finnst hálf-
gerð skrítla, að það skuli vera
til — og eiga sér rótgróna bók-
menntahefð í þokkabót! Nú
aukast samskipti þjóða stöðugt,
heimurinn er óðum að skreppa
saman i heild eða heildir. Þetta
litla málsamfélag verður þá
enn smærra — og þvi verður
hættara. Erlendar tungur — og
þá fyrst og fremst enska —
flæða nú yfir okkur f stríðara
straumi en nokkru sinni fyrr.
Inn á gafl á nær hverju ís-
lensku heimili er komið tæki,
sem eys enskunni inn i hlustir
fólksins, ef það hefur þá ekki
farið i bíó til að sjá enska kvik-
mynd eða lagst upp í rúm til að
lesa enskan reyfara. I skól-
unum eru kennslubækurnar
jafnvel í ýmsum greinum á er-
lendum málum. Skyldu fs-
lendingar ekki vera farnir að
lesa meira á útlensku en sfnu
móðurmáli?
Nú er það auðvit*að álitamál
hvort við eigum að reyna að
halda í fslenska tungu. Væri
ekki hampaminnst að láta hana
sigla sinn sjó? Værum við ekki
að mörgu leyti betur settir tal-
andi á ensku? Vfst má leiða að
þessu sterk rök, en þó hygg ég,
æð flestir íslendingar myndu
sýára þessum spurningum neit-
andi. Auðvitað eigum við að
gæta vél að þeirri tungu, sem
„geymir f t'mans straumi/trú
og vonir laridsins sona“. Einn
af mestu orðsnillingum vorum
sagði nýlega í fnin eyru, að
hann áliti það hlufverk þess-
arar þjóðar — og hennar eina
hlutverk — að varðvejta ís-
lenska tungu.
En hvað skal þá til varnar
verða? Ekki munum við stöðýa
— jafnvel þótt við vildum —
flaum hinna erlendu áhrifa.
Hitt er aftur ljóst, að þau munu
mæða á, fastar og fastar. — Hér
verður þvi að reyn;. l.aga
vörninni sem best, en þar verða
skólarnir líklega i fremstu vfg-
línu.
Meginhlutverk móðurmáls-
kennarans verður þá að efla
íslenskan orðakraft i töluðu og
rituðu máli. Hann verður að
draga úr — eða leggja alveg
fyrir róða — málfræðikennslu,
hætta við stagl um málið, ein-
beita sér að því að kenna máiið
sjálft, leggja meiri rækt við
áheyrilegt, íslenskt tal en ufsí-
lon á réttum stað.
Móðurmálskennarar og skól-
arnir geta þó ekki — og mega
ekki — standa hér einir uppi.
Islenska er ekki eingöngu not-
uð í skólum — eða er það? Allir
erum við að nota móðurmálið
og allir erum við í rauninni
móðurmálskennarar. Þvi þarf
að halda uppi öflugri, almennri
fræðslu um málið, eðli þess og
notkun. — Og þar þarf meira til
en 10 mínútur vikulega i út-
varpinu. Handbækur um mál-
notkun eigum við nær engar, ef
undan eru skilin verk dr. Hall-
dórs Halldórssonar og eru þau
þó ekki i aðgengilegum út-
gáfum — það er blóðugt að
finna má i bókabúðum í
Reykjavík enskar bækur i tuga-
tali um mál og málnotkun ætl-
aðar enskumælandi almenningi
en á fslensku sjást eingöngu —
stafsetningaorðabækur (auð-
vitað!).
Vægðarlausa kröfu verður að
gera til útvarps og sjónvarps
um notkun islensks máls.
Þessir fjölmiðlar eru miklu
sterkari áhrifavaldur en allir
móðurmálskennarar skólanna
samanlagt. Þvi miður virðist
mér skorta allmikið á að miðlar
þessir standi hér f stykkinu;
framburður og flutningur
sumra þulanna, fastra starfs-
manna, jafnvel langt frá því að
vera gallalaus — og gott, ef
Framhald á bls. 29.
Málrækt — zeturækt
skírskotað til Bretlands, þegar
rætt hefur verið um styrk lýðræð-
is og þingræðis í heiminum. Nú
er að vísu svo komið eftir sið-
ustu kosningar i Bretlandi, að
uggur er í ýmsum vegna þess
veikleika, sem kosningafyrir-
komulag þar í landi hefur opin-
berað við þessar kosningar. Marg-
ir eru þeirrar skoðunar, að ein-
menningskjördæmi séu aðhalds-
samara og heppilegra kjördæma-
fyrirkomulag en t.a.m. það, sem
við höfum búið við undanfarin
hálfan annan áratug. Víst er um
það, að hlutfallskosningar kalla á
* margvfslega meðalmennsku og
ýmsir, sem aldrei mundu hljóta
kosningu í einmenningskjördæm*
um, geta skriðið inn á þing í skjóli
hlutfallskosninga. En með upp-
bótarþingsætum íslenzkrar kjör-
dæmaskipunar hafa kosningaúr-
slit yfirleitt'reynzt lýðræðisleg og
birt að mestu þjóðarviljann á Al-
þingi Islendinga. En annmarkarn-
ir eru margir og gætu leitt til
ólýðræðislegrar niðurstöðu, eins
og dæmin frá síðustu kosningum
sýna, en þá munaði litlu, að Al-
þýðuflokkurinn þurrkaðist út,
enda þótt hann hefði verulegt
kjörfylgi. Að þessu skyldu menn
hyggja og vinna að réttlátara
fyrirkomulagi áður en slys verður
og þróun í ólýðræðislega átt.
Ýmsir þeir, sem haft hafa
tröllatrú á einmenningskjördæm-
um, benda á þá reisn, sem þeir
telja að hafi verið yfir kosningum
á Islandi meðan slíkt fyrirkomu-
lag var hér við lýði. En þá hentu
mörg slys, eins og kunnugt er, og
stundum var þingræði og lýðræði
í landinu fótum troðið vegna
óréttlátrar kjördæmaskipunar.
Ýmsir þeir, sem þetta hafa í huga,
og vilja bæta kjördæmaskipunina
benda á það fyrirkomulag, sem
rikt hefur í Vestur-Þýzkalandi,
þar sem þingræði og lýðræði er
tryggt með einmenningskjördæm-
um og ýmsum hliðarráðstöfunum
til þess að réttar og sanngjarnar
niðurstöður fáist í kosningum.
Áreiðanlega er fullkomin ástæða
fyrir tslendinga til að kynna sér
rækilega kjördæmaskipan Vest-
ur-Þýzkalands, ef við gætum lært
af henni leiðir til að efla þingræði
í landi okkar.
Því er ekki að neita, að kjör-
dæmaskipanin í Bretlandi hefur
nú eftir sfðustu kosningar orðið
fjölmörgum aðdáendum brezks
þingræðis mikil vonbrigði. Þeir
hafa litið svo á, að I Bretlandi
standi þingræði og lýðræði föst-
um fótum, en svo virðist þó ekki
vera, þvi miður. Það er raunar
með eindæmum, að I lýðræðis-
landi geti flokkur fengið hreinan
meirihluta þingmanna á þessu
herrans ári, enda þótt hann hafi
aðeins um 39% greiddra atkvæða
f kosningum. Þetta gerðist þó í
síðustu þingkosningum til brezka
þingsins, þegar Verkamanna-
flokkurinn, flokkur Wilsons for-
sætisráðherra, hlaut hreinan
meirihluta þingmanna með þess-
um hætti. Vert er að gefa því
gaum, að flokkurinn missti meiri-
hluta sinn í fyrri kosningum,
enda þótt hann hafi þá haft um
43% greiddra atkvæða. En hitt er
jafnvel enn íhugunarverðara að
Frjálslyndi flokkurinn semhlaut
um 18% gr'eiddra atkvæða nú,
fékk einungis 13 þingmenn og
svarar það til þess, að Alþýðu-
bandalagið hefði fengið einn
þingmann í síðustu kosningum
hér.
Niðurstöðurnar í kosningunum
nú eru mikið áfall fyrir þingræði f
Bretlandi og ekki sízt þá kjör-
dæmaskipun, sem þar hefur rfkt.
Kosningarnar minna á það rang-
læti, sem rikti á tslandi fyrr á
árum, þegar Framsóknarflokkur-
inn gat jafnvel fengið meirihluta
þingmanna kosinn á Alþingi Is-
lendinga, enda þótt hann fengi
atkvæðamagn, sem var langt
undir 40%. Engum Islendingi
kom til hugar, að slíkt ástand gæti
verið til ' ígframa hér á landi,
enda var því breytt. Óréttlætið
var svo magnað, að það var farið
að grafa undan þingræði f land-
inu og ástandið nú mikil framför
frá þvf, sem áður var, eins og
kunnugt er. Þó væri rangt að
segja, að fullkomið lýðræði ríkti á
íslandi að þessu leyti, því að at-
kvæði þéttbýlisfólks eru langt frá
því að vera jafn þung á meta-
skálunum og atkvæði hinna, sem f
dreifbýlinu búa. Hafa margir haft
orð á því, og í auknum mæli á
síðari árum, að við þetta sé ekki
unandi, breytinga sé þörf.
Hin nýja stjórn Wilsons styðst
að vfsu við meirihluta f brezka
þinginu, þótt Iftill sé, en alls ekki
við meirihluta brezku þjóðarinn-
ar. Af þeim sökum er stjórnin
veik, og ef fram fer sem horfir f
þessum efnum, er hætta á því, að
þingræðið syngi sitt síðasta innan
tfðar í þessu gamalgróna og virta
þingræðislandi. Eftir kosningarn-
ar sfðustu til brezka þingsins
verður ekki lengur hægt að skír-
skota til Bretlands, þegar rætt er
um fyrirmyndar lýðræði.
Það er að vísú gleðilegt, að öfga-
flokkar til hægri og vinstri biðu
mikinn ósigur í brezku kosning-
unum, en aftur á móti athyglis-
vert, að þjóðernissinnar í Wales
og Skotlandi virðast sífellt vinna
á og gæti svo farið, að Bretland
leystist upp í smærri einingar,
þar sem þjóðernisstefnur ráða úr-
slitum, en ekki sameiginleg
stefna allra þeirra, sem á Bret-
landseyjum búa. Þróunin i hinum
vestræna heimi virðast vera sú, að
litlar menningarheildir eru í sókn
innan hinna sameiginlegu, stóru
eininga, og er það athyglisverð
þróun, ekki sfzt nú á tímum, þeg-
ar reynt er "að sameina Vestur-
Evrópu þjóðirnar i einu banda-
lagi, eða jafnvel einni rikisheild,
Efnahagsbandalagi Evrópu. Sag-
an ein mun skera úr um, hvort
aflið verður sterkara, Evrópuhug-
sjónin eða þjóðernisstefnan.
Athyglisverðar
staðreyndir
Margt er athyglisvert við
brezku kosningarnar. Frægð og
áróður í skjóli hennar virðist hafa
lítil áhrif. Brezka leikkonan
Vanessa Redgrave er áreiðanlega
þekktari en fjölmargir brezkir
stjórnmálamenn. Hún var í fram-
boði fyrir öfgaflokk til vinstri, en
þrátt fyrir frægð hennar, og ekki
sízt þrátt fyrir það, að helzta kvik-
mynd hennar var sýnd í brezka
sjónvarpinu viku fyrir kosningar,
hlaut hún einungis 572 atkvæði.
Varla gat það minna verið. Það
eru ekki einstakar persónur eða
frægð þeirra, sem ferðinni ráða,
heldur heildaryfirsýn og afstaða
fólks til stefnu og gjörða flokk-
anna og er það gleðilegt tímanna
tákn í öllum þeim umbyltingum,
róti og persónulegu frægðar-
streði, sem nú grefur undan lýð-
ræðisþróun í vestrænum löndum.
Hitt vakti einnig mikla athygli,
að nokkrir helztu menningar-
frömuðir Bretlands eins og skáld-
ið og rithöfundurinn Kingsley
Amis og blaðamaðurinn og rithöf-
undurinn Malcolm Muggeradge
lýstu yfir því, að þeir mundu ekki
kjósa í síðustu kosningum í Bret-
landi, vegna þess að atkvæði
þeirra skiptu engu máli. Það væri
alveg sama, hvaða flokkur ynni
sigur eða hver mundi komast til
valda í Bretlandi, niðurstaðan
yrði alltaf sú sama: að verkalýðs-
félögin mundu ráða ferðinni, því
að hagsmunir þeirra yrðu öllum
stundum ofan á. Það yrðu ekki
sigurvegarar kosninganna, sem
mest áhrif mundu hafa á
stefnuna á næstu árum, heldur
forystumenn verkalýðshreyf-
ingarinnar. Afstaða þessara
rithöfunda vakti mikla athygli
fyrir kosningar, sumir gagnrýndu
hana, aðrir voru henni sammála.
En aðalatriðið er, að flestir viður-
kenndu, að þeir hefðu ýmislegt til
sins máls og veita bæri orðum
þeirra athygli.
Allt þetta á brýnt erindi við
okkur. Það er mikið undir því
komið, að Alþingi íslendinga sé
vanda sínum vaxið, að það hlaupi
ekki eftir sérhagsmunum ýmissa
stéttahópa í landinu, heldur finni
lausn á vandamálum líðandi
stundar með hagsmuni og hag-
sæld þjóðarheildarinnar í huga.
Og ekki er það sízt nauðsynlegt
fyrir verkalýðsforingja, sem hafa
áhuga á því að stuðla að lýðræði
og þingræði í landinu og farsælli
þróun á erfiðum tímum, að brýna
þjóðhollustu fyrir fylgismönnum
sínum, svo að starf þeirra og af-
staða megi verða þjóðinni allri til
heilla og hamingju, en kalli ekki á
andstöðu, sem einungis yrði til
þess að draga úr bættum lffskjör-
um, ekki sízt launþega í landinu.
Allir góðir tslendingar hljóta að
stefna að því, að hér sé heilbrigt
þjóðfélag, þar sem allir þegnar
hafa jafnan rétt, en mest stutt
við bakið á þeim, sem bera skarð-
an hlut frá borði. An jafnréttis og
eins mikils launajafnaðar og unnt
er fær litið þjóðfélag og fátækt á
mælikvarða stórþjóða ekki staðizt
til lengdar. Mikill launamismun-
ur og ójafnrétti kalla einungis á
stéttastríð, sem yrði vatn á myllu
kommúnista og annarra öfga-
manna, sem vilja það þjóðfélags-
form, sem við búum við, feigt.
Gegn slíkum öfgaöflum verða
allir sannir Islendingar að snúast
af hörku, eindrægni og ábyrgðar-
tilfinningu.