Morgunblaðið - 09.02.1975, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. FEBRUAR 1975
Þjóðleikhúsið:
Hvernig er
heilsan?
(Tillstándet) Eftir Kent
Andersson og Bengt Bratt
□ Tónlist: S, E. Johanns-
son og Björn Stern Q ís-
lenzkun: Stefán Baldurs-
son Q Söngtexta þýddi:
Þorsteinn frá Hamri □
Leikmyndir: Sigurjón Jó-
hannsson □ Dansatriði:
Ingunn Jensdóttir □ Leik-
stjóri: Sigmundur Örn
Arngrímsson
Fimmtudaginn 30. janúar var
frumsýnt i Þjóðleikhúsinu leikrit-
ið Hvernig er heilsan? eftir
Andersson og Bratt, og hafa áður
verið sýnd hér á landi tvö leikrit
eftir þá félaga, Sandkassinn og
Elliheimilið. Eins og í áðurnefnd-
um leikritum taka höfundar fyrir
ákveðna þjóðfélagslega mein-
semd, að þessu sinni aðbúnað vist-
Lelklist
eftir EMIL H.
EYJÓLFSSON
manna á geðlækningaspítala í Svi-
þjóð. I viðtali segir leikstjóri að
leikarar hafi notið aðstoðar og
leiðbeininga vistmanna og starfs-
fólks á Kleppi og áréttar jafn-
framt „að við vandamál af því
tagi sem einkum er fengist við í
leikritinu væri ekki að etja hér á
landi, heldur myndi andrúmsloft
á slíkum stofnunum hér vera
miklu mannlegra". Ekki skal
dregið í efa að svo sé. Raunar
eigum við til f íslenskum bók-
menntum frásögn af dvöl á sams
konar hæli, á ég þar við Truntusól
eftir Sigurð Guðjónsson (1973)
sem lýsir reynslu sinni á eftir-
tektarverðan hátt og segir m.a.
frá skemmtikvöldi er sjúklingar
sjá um þó að allt fari þar á annan
veg en hér.
I leikskrá er vitnað í rit R.D.
Laings, bresks geðiæknis, eins af
höfuðpaurum hinnar svonefndu
andgeðlækninga, anti-psychiatry,
sem telur „vitfirringu" ekki ann-
að en eðlilega vörn einstaklings-
ins gegn margs konar áreiti um-
hverfisins og leyfa beri þeim sem
fyrir slíku verða og komast úr
takt við „heilbrigða" samborgara
sína að upplifa eigin reynslu-
skynjun og finna þannig lausn á
vanda sínum. Þessi mál hafa verið
mikið til umræðu víða um lönd á
undanförnum árum og öllum ætti
að vera orðið ljóst hversu mörkin
milli þess sem þjóðfélagið telur
heilbrigt og sjúklegt eru óljós og
tilviljunarkennd enda breytileg
bæði í tíma og rúmi eftir þjóð-
félagsnormum og menningar-
mynstrum.
Það leikhúsverk sem hér er
fjallað um er bæði langt og lang-
dregið á köflum og bygging þess
hálfgerður vanskapnaður. Við
höfum það á tilfinningunni að
höfundar gætu haldið áfram í
sama dúr til morguns. Engu að
síður tekst þeim að halda athygli
leikhúsgesta vakandi og ber
margt til: efnið sjálft er áhuga-
vert og mörgum ofarlega í huga,
lífsreynslusögur, einkum þeirra
sem orðið hafa utanveltu í þjóð-
félaginu og sýna okkur á ein-
hvern hátt ýkta mynd af eigin
tilfinningalífi og kenndum, vekja
ævinlega kitlandi forvitni auk
þess sem allt er varðar geðlækn-
ingar og sálsýki hefur lengi verið
tafbú í okkar vestræna menningar-
samfélagi; læknar, sér í lagi geð-
læknar, gegna þar hliðstæðu hlut-
verki og töframenn í „frum-
stæðari" samfélögum, á þeim er
ólíkt meiri átrúnaður og yfir þeim
hvílir ólíkt meiri duld en ríkis-
launuðum sóknarprestum. Þar
við bætist að oft hittir ádeilan í
mark og verkið meinhæðið og
fyndið þrátt fyrir bág örlög sjúkl-
inganna sem við höfum ef til vill
samúð með en kennum þó aldrei í
brjósti um.
í fyrri hluta verksins, sem er úr
hófi langdreginn, kynnumst við
vistfólkinu og brotabrotum úr
ævi þess. Það er að undirbúa und-
ir stjórn Leiðbeinandans, sem
Margrét Guðmundsdóttir leikur
látlaust og smekklega, skemmti-
dagskrá sem væntanlega er einn-
ig þáttur í læknismeðferðinni og
sýna á öðrum sjúklingum og
starfsfólki hælisins. Hver hefur
sína sögu að segja, við fáum að
vita ofurlítið um aðdraganda þess
að það er þarna saman komið:
dópisti, ofdrykkjumaður, auðnu-
leysingjar, gleðikona, bágstödd
eiginkona, oftrúuð piparjómfrú,
innlyksa fastagestur. Allt virðist
þetta ósköp venjulegt fólk nema
hvað stundum slær út í fyrir þvi,
síst af öllu galnara en læknar og
annað starfslið enda mun það ætl-
un höfunda að sýna að mjótt er á
munum. Mér er næst að halda að
snöggtum meiri firringu sé að
finna í orðum og athöfnum bar-
stólpa og partígesta hér f Reykja
vík. I síðari hluta verksins sjáum
við svo æfingu á skemmtidag-.
skránni þar sem Yfirlæknirinn og
Framkvæmdastjórinn eru við-
staddir. Þetta er langskemmti-
legasti hluti leiksins og hér er
háðið naprast og ádeilan hvössust.
Mér komu stundum í hug Negr-
arnir eftir Jean Genet þar sem
negrarnir leika hvítu hús-
bændurna.
Það sem einkennir þessa sýn-
ingu er hversu jafnvel hún er
leikin. Allir leikendur standa
fyrir sínu og sumir vel það. Gunn-
ar Eyjólfsson, Valur Gíslason og
Bríet Héðinsdóttir gera fremur
veigalitlum hlutverkum forstöðu-
fólks hælisins ágæt skil. Sama má
segja um annað starfslið. En lang-
mest mæðir á sjúklingunum sem
eru inni á sviðinu næstum allan
tímann. Sigurður Skúlason lýsir
dópistanum prýðisvel, hæfilega
órólegur og sjálfsvorkunnsamur,
Ingunn Jensdóttir og Þórunn M.
Magnúsdóttir gera sinum hlut-
verkum ágæt skil, einkum fær
Ingunn góð tækifæri sem hún
nýtir vel, hlutverk Þórunnar er
ekki jafnvel gert frá höfundar
hendi, Herdís Þorvaidsdóttir og
Ævar Kvaran, sem sú trúbrjálaða
og fastagesturinn, leika af öryggi
og reynslu, Rúrik Haraldsson er
skemmtilegur en má vara sig á
því að ofleika ekki. En.þá er kom-
ið að þeim sem koma okkur
ánægjulega á óvart. Þóra Friðriks
dóttir túlkar af miklum næmleik
og öryggi ráðleysi og óyndi EIlu,
hinnar hrjáðu eiginkonu, og þeir
Bessi Bjarnason og Flosi Ölafsson
sýna okkur nýja hlið á leikhæfi-
leikum sínum, þeir eru í senn
broslegir og aumkunarverðir, allt
að því patetískir í hlutverkum
auðnuleysingjanna Gauja og
Gústafs. Leikur þeirra er i senn
hófsamur og sannur og laus við
allt óþarfa sprell.
Sigmundur Örn Arngrímsson
hefur annast leikstjórn og tekist
vel að stýra þessum sundurleita
hópi. Yfir sýningunni er góður
heildarsvipur, en erfitt á ég að
trúa því, að ekki hefði mátt ná
meiri hraða í fyrri hlutann. Einn-
ig orkar val sumra myndanna sem
varpað er á tjaldið tvímælis.
Tjöldin voru ósköp hlutlaus og
þýðingin fannst mér lipur. Eitt-
hvað voru ljósin í ólestri á frum-
sýningu en vonandi hefur það
verið lagað. Eftirtektarverð sýn-
ing þótt ekki væri nema leiksins
vegna.
Finnski arkitektinn Alvar Aalto.
Bragi
Asgeirsson:
á báðum mikla skuld að gjalda.
Merkilegt er að frægð þeirra
beggja grundvallaðist á heimssýn-
ingum. Eliel Saarinen vakti at-
hygli heimsins á því, sem var að
þróast í finnskri byggingarlist, er
hann hlaut gullmedalíuna á
heimssýningunni í París alda-
mótaárið og það fyrir útfærslu
finnsku deildarinnar. Byggingin
fékk mjög lofsamlega dóma í
heimspressunni og jók mjög á
hróður finnskrar þjóðernisróman-
AlvarAalto
Norræna húsið heldur áfram
viðleitni sinni til að tengja okkur
hinu bezta í norrænni menningu
iog hvikar þar hvergi frá upphaf-
llega markaðri stefnu. Þessa
idagana stendur yfir sýning á
Ihluta af viðamiklu lífsverki sjálfs
Iskapara hússins, hins heimsfræga
finnska arkitekts og listhönnuðar
Alvars Aalto í sýningarsölum
[þeirrar veglegu byggingar. Senni-
lega er nafn þessa manns best
þekkt hérlendis allra núlifandi
erlendra arkitekta, og er það
mikil gifta okkar fámenna þjóð-
félagi að slíkur snillingur skuli
eiga í hlut, og ber okkur því að
fjölsækja Norræna húsið til þess
að viða að okkur gildari fróðleik
um þennan mann og fjölþætt lífs-
verk hans en nafnið eitt, og það
eina sýnishorn sem við okkur
blasir í Vatnsmýrinni. Hann er
ekki aðeins törfamaður á einu
sviði, heldur hefur hann einnig
verið nefndur siðasti stjörnuarki-
tektinn, og mun þá átt við hin
stóru nöfn aldarinnar á sviði
byggingarlistar, svo sem Mies van
der Rohe, Le Corbusier, Frank
Loyd Wright o.fl. en einnig má
heimfæra tilvitnunina á hina
mörgu frábæru arkitekta, sem
Finnar hafa átt á þessari öld og
hlotið hafa heimsfrægð, og hverra
starfsvettvangur hefur spannað
vitt um veröldina og hvarvetna
borið uppi hróður fágætrar norr-
ænnar verkmenningar.
Ekki er þó nema aldarfjórð-
ungur á milli hins fyrsta stjörnu-
arkitekts Finna Eliel Saarinens
og Alvars Aalto, en sá aldarfjórð-
ungur rúmar þó mikla og eftir-
minnilega sögu mikillar endur-
reisnar og vaxtarmagns á sviði
byggingarlistar og listhönnunar í
heimalandi þeirra, og heimurinn
tikur í húsagerðarlist, sem þar
meó hlaut alþjóðlega viðurkenn-
ingu. Nafn Saarinens er aðallega
tengt þessari stefnu i Finnlandi
og koma þau stíleinkenni hennar
greinilega fram í Þjóðarlista-
safnsbyggingunni í Helsingfors,
en þá byggingu teiknaði hann í
samvinnu við skólabræður sína og
félaga, þá Hermann Gesellius og
Armas Lindgren, svo og hinni
frægu járnbrautarstöðvarbygg-
ingu, sem þó ber svip af frum-
funksjónalisma. Saarinen hefur
sjálfur skilgreint hugmyndir
þeirra félaga í viðtali á eftirfar-
andi hátt: Félagar mínir og ég
sameinuðumst um lausn form-
vandamála, að formið lægi í ein-
kennum efniviðar þess, sem
manni stæði hverju sinni til boða.
Hugmyndin var á engan veg upp-
runaleg eða frumleg heldur var
hér eiginlega spursmál um eins
konar grundvallarhugmynd. En
þessa grundvallarhugmynd hafði
lengi legið grafin undir haug stíl-
hugmynda. Það • varð að grafa
hana upp aftur og hefja á ný til
öndvegis. En til að framkvæma
slíkt var nauðsynlegt að hverfa
langt aftur til þeirra tímabila, er
byggingarefnið var hagnýtt á
eðlisbundinn hátt. Þessar grund-
vallarhugmyndir grófu þeir upp
úr grásteinakirkjum, almúgahús-
Um Kirjálahéraðsins og hrjúfum
steinblokkum miðaldaborganna.
— Þar að auki varð að leysa vand-
ann um nytsamasta háttinn við
notkun efnisins, og um leið
hvernig hægt væri að hafa frum-
gerðaráætlunina í senn hagræna
og jafnframt í samræmi við önnur
gildi. — Eliel Saarinen fluttist til
Bandarikjanna árið 1923 og gerð-
ist mikilvirkur uppbyggjandi
menningarmiðstöðvar í hverfi
hæðardrags-sveitaseturs fyrir
utan Detroit-borg á lóð Cran-
brookskólans á svonefndum
Blomfieldhæðum. Þar var hann
sjálfur prófessor og til hans
leituðu nemendur viðsvegar að og
meðal þeirra eru margir nafntog-
uðustu húsagerðar- og borgar-
skipulagsfræðingar Bandaríkj-
anna. Sonur hans var Eero
Saarinen sem gerðist einn hæst
metni arkitekt Bandarikjanna og
teiknaði m.a. Kennedyflugvöllinn
og tæknimiðstöð General Motors í
Warren, Mic. auk ótal annarra
frægra bygginga, en hann lést
langt fyrir aldur fram rétt rúm-
lega fimmtugur úr hjartaslagi í
Samanlímdir stólfætur (1950)