Morgunblaðið - 01.06.1975, Blaðsíða 14

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. JUNt 1975
Sovézka efnabagskerfíð þolir
ekkí álag vígbnnaðarins án aðstoðar
frá VesMnðnm
RAKI9 EFl RITGERDA ROBERT C0N0I1EST
ÞEGAR Robert Conquest hefur lýst upp-
runa og stjórnmálaferli helztu Ieiðtoga
Sovétríkjanna segir hann: „Þaó var um
pólitískan uppruna slikra manna, sem
Alexander Sol/henitsyn segir i Fyrsta
hringnum: ,,Um leið og Stalín gat ekki
þolað mistök, hataði hann það einnig, ef
menn voru of afkastamiklir... svo snert-
ing Stalíns breytti öllu í meðal-
mennsku." Aðrar frásagnir frá þessum
tíma t.d. ummæli Tokaty, prófessors
(Tokaev) sem komst í bein kynni við
æðstu valdamennina, gefa einnig lil
kynna, að þótl ýmsir yngri félagar í
stjórnmálanefndinni eftir stríðið, menn
eins og Mahlenkov og Veznesensky, hafi
verið greindir, hafi næstu undirmenn
þeirra verið litið annað enn uppþembdir
skriffinnar, sem lögðu sig i lima við og
gátu ekki annað en skellt skuldinni á
aðra.“
Conquest færir síðan rök að því, aö
valdahópurinn í Sovétríkjunum búi ekki
yfir miklum stjórnmálahæfileikum.
Uppruni hans og sljórnmálaþroski bendi
til þess, að þeir eigi ekki í sínum hópi
nokkurn mann, sem veiti afdráttarlausa
forystu. Stjórnmálanefndin (Politbiiro)
starfi þannig, að hún virðist vilja forðast
allar breytingar og umbætur i þeirri
von, að engin vandamál krefjist nýrra
úrlausnaraðferða, og árekstrar milli
þjóðfélagsins og efnahagsstefnunnar
muni hverfa. Þá skorti allan vilja nema
til varnar valdi sínu. Hann segir:
„Hvorkí í utanríkismálum né gagnvart
eigin þegnum ala þeir með sér framtaks-
sama árásarhneigð upphafsmanns
stalfnismans, né heldur njóta þeir jafn-
mikils vits. Því síður búa þeir yfir
einstæðum og óstjórnlegum viljastyrk
hans. Það er engu Iíkara en dauði
soldánsins hafi alið af sér stjörn, sem í
situr hópur geldinga hans.“
Skiininginn þarf að efla
Robert Conquest segist geta fellt sig
við sjónarmið ýmissa sérfræðinga um
sovézk málefni, sem halda því fram, að
byltingarkenndar breytingar séu
hugsanlegar í Rússlandi og e.t.v. áður en
langt um líður. En hins vegar verði
menn að taka tillit til styrks flokksins og
ríkisvaldsins og ekki vanmeta hann.
Þessir tveir aðilar geti stöðvað alla fram-
þróun í efnahags- og menningarmálum
svo framarlega, sem þeir fremji ekki
sjálfsmorð í heiftúðugri valdabaráttu
eða lendi ekki i stórkostlegum innan-
landsvandamálum, en hvort tveggja geti
raunar gerzt. Hann segir, að breytingar á
sovézku þjóðfélagi verði ekki i samvinnu
við þessi öfl eða með leyfi þeirra. Hann
bendir á, að ýmsar leiðir séu þó færar.
En Rússar sitji engu síður uppi með hóp
valdamanna, sem séu óvinveittir, fullir
grunsemda, skammsýnir, litilsigldir og
haldnir þeim eiginleika hræðslugjarns
manns að drepa það, sem hann hræðist.
Þótt Vesturlandabúar vilji ekki að slíkir
menn sitji lengi að völdum eigi þeir ekkí
að láta sem hlutirnir séu öðru vísi en
þeir eru, þótt það kunni að veita þeim
stundarró, sem geti jafnframt verið
bráðhættulegt.
1 lok greinar sinnar um eftirmenn
Stalíns segir Conquest, að Vesturlanda-
búar þurfi ekki á sterkum tilfinningum í
garð Rússlands að halda, þeir þurfi hins
vegar að efla skilning sinn á landi og
Þjóð.
í þriðju grein sinni í Foreign Affairs,
sem birtist i aprílhefti tímaritsins á
þessu ári, fjallar Robert Conquest um
það, hvort líkur séu á því, að menn verði
vitni að því á næstunni, að þróunin
innan Sovétríkjanna leiði til þess, að þar
verði þær breytingar á stjórnarháttum,
að menn geti talað um nýtt Rússland og í
kjölfar þess nýja veröld. Greinin heitir
„Nýtt Rússland? Ný veröld?“ Hann
itrekar það enn í upphafi þessarar
greinar, hve mikið menn þurfi að leggja
á sig til þess að fá heilbrigða skoðun á
raunverulegu eðli rússneska kerfisins.
Hann bendir á, að nú á tímum séu
menn orðnir vanir Sovétríkjunum og
hneigist til aðlíta áþau sem hvert annað
erlent ríki, voldugan keppinaut en lítið
meira. Ríki, þar sem ráðamennirnir fari
vissulega eigin leiðir í innanríkismálum,
leiðir, sem við hljótum að harma, en hins
vegar sé nauðsynlegt að líta á það sem
hvert annað ríki í alþjóðlegum samskipt-
um. Jafnvel eftir augljósar ofbeldis-
aðgerðir eins og innrásina í Tékkósló-
vakíu verði gamall vani tií þess að
endurbæta misskilda ímynd Rússlands.
I hverjn er brevtingin fólgin?
Hann veltir því síðan fyrir sér, á hvern
hátt breytingar gætu orðið í Sovét-
ríkjunum og á stefnu þeirra, en bendir
jafnframt á, að trú sovézku valdamann-
anna á kenningar Marx og Leníns séu
eina réttlæting þeirra fyrir stjórn sinni.
Unnt sé að staðfesta þá staðhæfingu, t.d.
með innrásinni í Tékkóslóvakíu, sem
hafi verið framkvæmd með þvf að beita
kenningunum fyrir sig. Conquest kemst
að þeirri niðurstöðu, að megin stefnumið
leiðtoganna í innanríkismálum hafi alls
ekki breytzt frá því sem áður var. En
hann spyr jafnframt, hvað segja megi
um utanríkisstefnu Sovétríkjanna í
þessu samhengi. Hvað segja megi um þá
sérstöku starfsaðferð í utanríkismálum,
sem við einkennum með orðinu „dét-
ente“. Hann minnir á, að Brezhnev hafi
oftar en einu sinni lýst því yfir, að þessi
aðferð sé frá sovézkum sjónarhóli „eins
konar baráttu" við Vesturlönd. Einnig
skuli menn taka eftir því, að stefnan sé
samrýmanleg og raunar angi af viðleitn-
inni til þess að ná eða yfirbuga Banda-
rikin í vígbúnaðarkapphlaupinu. Það sé
ekkert nýtt, að leiðtogar Sovétríkjanna
gefi út yfirlýsingar um friðarvilja sinn
eða nái samkomulagi um einstök mál-
efni. Slíkir athurðir hafi á sínum tíma
einkennt tímabilið, sem við þekkjum
undir því hroðalega heiti „kalda stríðið".
A þeim tímum hafi verið gefnar enda-
lausar yfirlýsingar um friðsamlegan til-
gang. Þá hafi komið til þess oftar en einu
sinni, að spennan bafi minnkað milli
aðila, t.d. þegar samið var um frið í
Kóreu 1953 og leystar deilurnar um
Berlín og Kúbu 1962. Þá hafi jafnvel
verið um „menningarsamskipti" að ræða
I næstum því eins stórum stíl og núna.
Hins vegar greini tvennt núverandi
tímabil frá hinu fyrra, þ.e.a.s., að nú sé
lögð megin áherzla á gagnvkæma samn-
inga um takmörkun vígbúnaðar og í öðru
lagi sé Sovétmönnum mjög umhugað um
baráttu sina fyrir auknum „viðskiptum“.
Tveir kostir
Conquest segir hins vegar, að viðskipti
í venjulegum skilningi þess orðs hafi
ekki skipt máli og muni aldrei skipta
máli í samskiptum austurs og vesturs
vegna þeirrar einföldu ástæðu, að
Rússar hafi nánast ekkert sem Vestur-
lönd þarfnist. Auðvitað sé hægt að græða
milljón hér og þar. Sumir samningar séu
saklausir og til góðs, eins og samningur
Pepsi Cola, en aðrir séu í anda ummæla
Lenlns um vestræna kaðalframleiðend-
ur — þeir mundu glaðir græóa fé á því
að selja mér kaðalinn til að hengja þá I.
Robert Conquest rifjar upp, að
skömmu eftir 1950 hafi Sovétmenn
ógnað Bandaríkjunum með framleiðslu
fullkomnustu vopna, einmitt á því sviði,
þar sem þeir hefðu ekki átt að efna til
samkeppni, því að sovézkir leiðtogar séu
nú komnir I þá aðstöðu, sem þeir eigi
fáar útgönguleiðir úr. Sovézkt efnahags-
líf sé ekki aðeins þannig, að það dragist
aftur úr á tæknisviðinu, heldur sé það
ekki nægilega öflugt til þess að þola
fjárhagslegar byrðar vígbúnaðarins, sem
það hafi framleitt. Til þess að viðhalda
núverandi kerfi og efla það þurfi Sovét-
ríkin ekki aðeins á vestrænni tækni að
halda heldur einnig því, sem almennt er
nefnt „aðstoð" og veitt vanþróuðum
ríkjum. Sovétrikin þurfi langtímalán á
lágum vöxtum og ódýrar landbúnaðar-
vörur. Eins og Jeremy Thorpe, leiðtogi
Frjálslynda flokksins I Bretlandi hafi
sagt 18. feb. s.l. um síðasta samning
Harold Wilsons forsætisráðherra við
Sovétríkin: „Það er hlægilegt, við erum
að fá fé að láni frá Iranskeisara og
veitum síðan Sovétríkjunum lán.“
Síðar I þessari ritgerð segir Conquest:
„I grundvallaratriðum virðast Vestur-
lönd standa frammi fyrir tveimur kost-
um við stefnumótun sína gagnvart
Sovétríkjunum. I fyrsta lagi að kaupa
tímabundið og takmarkað vopnahlé ekki
aðeins með því að viðurkenna aðgerðir
Sovétríkjanna I alþjóðamálum og innan-
landsmálum sem fyllilega eðlilegar
heldur einnig með því að veita þeim þau
tæki, sem kerfi þeirra krefst til þess að
viðhalda sjálfu sér I óbreyttri mynd og
til þess að gera það að enn ógnarlegra
afli á næsta stigi. Hinn kosturinn felst I
þvl að sýna sovézkum leiðtogum fram á,
að núverandi stefna þeirra sé komin á
blindgötur og geti hvorki alið af sér
heimsvelda, velmegun né pólitískan
árangur fyrir þá sjálfa, án þess þó að
gefa þeim nokkra ástæðu til örþrifaráða.
I þessu felst raunar að sýna þeim fram á,
að hvort sem það gerist I þeirra stjórnar-
tíð eða vegna fráhvarfs þeirra, verði nýtt
Rússland að koma fram. Og með hliðsjón
af þessum síðari kosti felst grundvallar-
misskilningur I hugmyndinni um efna-
hagslega eða aðra aðstoð við Sovétríkin,
á meðan þau viðhalda stefnu sinni um
algjöra andstöðu við Vesturlönd og allt,
sem þeim er annt um.“
Setja verður skilyrði
Robert Conquest leggur siðan enn
áherzlu á það, að Vesturlandabúar megi
alls ekki misskilja fyrirætlanir Sovét-
ríkjanna eða valdakerfi þeirra. Hann
vitnar I ummæli Hugh Seton-Watson,
prófessors við slavnesku deild háskólans
I London, sem sagði eitt sinn:
„Það, sem 200 þúsund embættismenn
Kommúnistaflokksins, frá Brezhnev
niður til ritara flokksfélaga I verksmiðj-
um og á samyrkjubúum, segja þegnum
sinum, er allt blekking: Raunverulegar
skoðanir sovézkra leiðtoga felast I því,
sem einhver góður kunningi I sovézku
sendinefndinni hjá Sameinuðu þjóðun-
um sagði yfir þægilegum drykk, eða það
sem farand-vísindamaður frá Miðvestur-
ríkjum Bandaríkjanna heyrði hjá
vingjarnlegum háskólamanni I Nogosib-
irsk.“ Og Conquest bætir viö: „Um
þessar mundir, fremur en nokkru sinni,
er of mikið um svo barnalegan hugs-
unarhátt. Jafnvel I þeim hópum, sem
eiga að vera alvarlega þenkjandi, hafa
umræður snúizt um efni, sem eru eðli-
legri til umræðu I málfundafélögum tán-
inga, um einföld kenniorð „détente“
(gott) og „kalda stríðið“ (illt).“
Grein sinni um nýtt Rússland og nýja
veröld lýkur Conquest með þessum
orðum:
„Getur Rússland breytzt? Já, auðvitað.
Öfgafullt ofstæki við völd hefur breytzt,
enda þótt breytingin taki venjulega
langan tíma. Það hefur breytzt fyrir
þrýsting raunveruleikans. Þeir sem hafa
verið haldnir alheimsáformum, hafa
breytzt á þann veg, að þeir hafa horfið
frá þeim (á borði a.m.k.), þegar þeim
varð ljóst, að ógerningur yrði að fá fyrir-
ætlanirnar fram. I viðskiptum við slíka
menn geta hugsanleg fórnardýr þeirra
ekki látið undir höfuð leggjast að móta
stefnu, sem hefur að geyma tvö grund-
vallaratriði: 1 fyrsta lagi eins örugga
tryggingu og unnt er að fá fyrir því, að
slík útþensla takist ekki. Og I öðru lagi
má veita alræðisríkinu, sem hefur ógn-
ina I frammi, Skýlaust loforð um það, að
láti það af slíkum kröfum, rifi niður
víggirðingar hugmyndafræðilegs um-
sáturs og beini kröftum sínum að vanda-
málum friðsamlegs iðnaðar, muni því
verða fagnað með miklum samvinnu-
vilja. En annars ekki.“
Forystusveit Sovétríkjanna.