Morgunblaðið - 01.06.1975, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. JÚNl 1975
29
Nírœður í dag:
Eiríkur Hjartarson
rafvirkjameistari
ÞANN 1. júní er Eiríkur Hjartar-
son rafmagnsverkfræðingur ní-
ræðuf. Það út af fyrir sig, að
maður verði 90 ára, gefur ekki til
kynna hvort hann hafi „gengið til
góðs, götuna fram eftir veg“, eða
verið litilla sanda og lítilla sæva.
Vegna þess hve mikils ég met
Eirík Hjartarson eftir margra ára-
tuga kynni, og að ég þykist skilja
þýðingu slíkra manna fyrir þjóð-
félagið, langar mig til að reyna að
lýsa þessum óvanalega manni, ef
það mætti verða einhverjum til
dáða. Svo laus er Eiríkur við
sjálfsdýrkun og sýndarmennsku,
að ég þorði ekki að biðja hann
leyfis að minnast hans.
Foreldrar hans voru hjónin
Margrét Eiríksdóttir og Hjörtur
bóndi Guðmundsson að Uppsölum
í Svarfaðardal. En á heimilinu
vdru líka afi og amma, bráðgáfuð,
margfróð og afbragðs uppalend-
ur. Þau voru ólöt að miðla honum
þeirri andleg'u næringu, sem end-
ast mun honum til æviloka a.m.k.
Þau kveiktu í honum óslökkvandi
þrá til æðri mennta og ást á skógi.
Hann var því þegar í æsku búinn
að ákveða að verða annaðhvort
eðlisfræðingur eða rafmagns-
fræðingur! Til þess að skilja hve
fráleitt þetta var, verða menn að
muna, að ákvörðun sína hefur
Eiríkur tekið e.t.v. um 1895, þá 10
ára bláfátækur sveitastrákur i
landi, sem engan átti rafmagns-
fræðinginn og eðlisfræðingar
voru ekki á hverju strái. Um
fermingu var Eirfkur á Gagn-
fræðaskóla Akureyrar um tíma,
— Glermyndir
Framhald af bls. 21
slíkra mynda jafnframt gler-
myndagerðinni, því að þær örva
til nýrra hugmynda, þroska
myndlistarmanninn og víkka Iist-
sviðið.
Myndirnar á sýningunni eru
mjög misjafnar að gæðum, sumar
næsta einfaldar, aðrar of marg-
brotnar, og stundum skjóta upp
kolli ofaukin form líkt og t.d. eld-
ingarformið í mynd nr. 9, „Brúðu-
leikhúsið", en að öðru leyti er
myndin „brillant", lifandi og
kröftug, Margbrotnar myndir lfkt
og nr. 2, „Sköpun jarðar", og nr.
17, „Jarðeldar", eru aftur á móti
mjög sannfærandi í samþjöpp-
uðum stígandi og samfelldum
ryþma og þar er engu ofaukið.
Myndin „Glertré/ (15),semvið
sáum á haustsýningu FlM er
mjög snjallt verk, en naut sín
mun betur á Kjarvalsstöðum í
dagsbirtu. Ágæt er stóra hring-
myndin „tlr iðrum jarðar", einnig
„Eldfuglinn" (22) svo og jafn-
framt hinar þrjár samhangandi
myndir, „I fjörunni" (35), „(Jti í
Geimnum“ (36) og „Stjörnunótt"
(37), einkum er rauða myndin
heillandi fögur í rauðum blæ-
brigðarikum litatónum og líkist
einna helzt ljóðrænu málverki.
Það er reyndar styrkur Leifs hve
grafíkerinn og málarinn eru ríkir
þættir í myndum hans og kemur
málarinn oftar fram, en sláandi
dæmi um grafísk tilþrif er mynd-
in „Markmið" (42), sem er mjög
öflug mynd, en þó er ég ekki
alveg sáttur við rauða depilinn
fyrir miðju, sem mér finnst of
symmetriskur, hrár og ítækur,
vekja of mikla athygli á kostnað
hins grafíska ríkdóms.
Slíkar aðfinnslur hafa sinn til-
gang og spegla viðhorf mitt, og
viðhorf eru margvísleg, en Leifur
Breiðfjörð er ótvírætt efnismaður
I list sinni og gæfumaður að auk,
og á eftir að sækja fram og fága
til muna liststíl sinn. Mikil mistök
verður að telja hve stutt þessi
sýning stendur, einungis rúma
viku verði henni ekki framlengt,
svo vel sem til hennar er vandað
um undirbúning og upphengingu
verka.
Að lokum er að óska hinum
unga listamanni til hamingju með
sýninguna og farsællar framtíðar.
Bragi Ásgeirsson.
en fannst hann græða lítið á þvi.
Fór því nokkrum árum siðar aura-
laus til Reykjavíkur til að finna
Halldór Guðmundsson rafmagns-
fræðing, en hann var faðir Gísla
verkfræðings, þess stórhuga og
hugmyndarika manns. Halldór
tók Eiriki ljúfmannlega, en sagði
að sjálfur hefði hann ekki nóg
verkefni. Islendingar væru ekki
enn tilbúnir að taka á móti sliku
nýmæli sem rafmagni. Hann ráð-
lagði Eiríki að læra járnsmiði hjá
Þorsteini Jónssyni á Vesturgötu
33. Þorsteinn var faðir Bjarna
verkfræðings, sem löngu siðar
stofnsetti Vélsmiðjuna Héðin með
Markúsi Ivarssyni. Þorsteinn tók
Eiríki vel og hjá honum vann
hann og nam þangað til hann fór
að vinna við fyrstu vatnsveitu
Reykjavikur, sem þá var verið að
leggja um bæinn. Þar slasaðist
hann svo alvarlega, að hann hefur
aldrei borið þess bætur. Fékk,
eftir mikið þjark, 30 krónur í
skaðabætur hjá fyrsta borgar-
stjóra Reykjavikur.
Þrátt fyrir þetta áfall og fátækt-
ina fór Eirikur, haustið 1909, til
Vesturheims, ákveðinn að ná
settu marki. Hann vann um tíma
við húsbyggingar í Winnipeg. En
ekki leið á löngu áður en hann
skrifaði hinum víðfræga
rafmagnsverkfræðingi og
uppfinningamanni Hirti Þórðar-
syni í Chicago, og bað hann að
taka sig sem nemanda i rafmagns-
verkfræði. Svarbréf með jáyrði
Hjartar kom um hæl: að Eiríkur
væri velkominn. Best væri að
hann kæmi strax. Þetta áréttaði
Hjörtur með því að senda Eiríki
peninga fyrir fargjaldi til
Chicago. Eiríkur fór því þangað í
febrúar 1910. Ég hef það eftir
kunningjum i Vesturheimi, að
Hjörtur hafi haft mjög mikið
dálæti á Eiríki, leióbeint honum
og kennt á allar lundir. Á kvöldin
stundaði Eiríkur nám í eðlisfræði
og rafmagnsfræði. Sótti námið
fast eins og allt sem hann hefur
gert. Að loknu námi hjá Hirti,
kvæntist hann Valgerði Kristinu
Ármann frá Norður-Dakota. Þau
bjuggu svo í Winnipeg þar til
Eiríkur hóf vinnu að nýju hjá
Hirti Þórðarsyni í Chicago og þar
til þau hjónin ákváðu að flytja til
Islands, árið 1918, með 3 litlar
dætur sinar. Þar sem frú
Valgerður átti alla sína nánustu
við góða hagsæld í Bandaríkjun-
um, hlýtur hver maður að skilja,
hve miklu hún hefur fórnað til
þess að maður hennar gæti látió
þjóð sina njóta menntunar hans
og dugnaðar, þrátt fyrir lélegri
kjör og minni frama. Hún mun
hafa reynst manni sínum og
börnum eftir þvi, heilsteyptur og
góður lífsförunautur. Hún var
greind og vel mennt, fáguð og
prúð í framkomu, gestrisin og vin-
gjarnleg. Þau eignuðust 8 börn:
Margréti, sem stundaði nám við
Tónlistarskóla Islands, siðar við
Royal Academy of Music í London
í 9 ár, fór þaðan til Akureyrar
sem skólastjóri Tónlistarskóla
Akureyrar, giftist þar Þórarni
Björnssyni skólameistara, fluttist
til Reykjavíkur eftir lát hans og
stundar píanókennslu. Hlín lærði
garðyrkju hér og í Bretlandi, gift
Karli Brand félagsráðgjafa. Berg-
Ijót lærði vefnað í Sviþjóð og
kennir hann nú í Hveragerði. Gift
Eiði Hermundssyni. Unnur rak
prjónastofuna Malin og nú
verzlunina Storkinn. Gift Örlygi
Sigurðssyni listmálara. Bergþóra
húsfreyja. Gift Niels Kr. Svalne
bílaviðgerðarmanni. Valgerður
Kristín Warner. Gift landmæl-
ingaarkitekt í Bretlandi. Auður,
kennari. Gift Andrési Gunnars-
syni raftæknifræðingi hjá
Rafmagnsverksmiðju Hafnar-
fjarðar og Hjörtur ullariðnfræð-
ingur, framkvæmdastjóri fyrir
öllum níu verksmiðjum S.I.S.
Kvæntur Þorgerði Árnadóttur.
Öll hafa börn Eiriks menntast
hérlendis og erlendis. öll ágætis
fólk.
Þegar þau Eirikur komu til Is-
lands í lok fyrri heimsstyrjaldar,
var eins og öllum er kunnugt sem
til þekkja, almenn fátækt og getu-
leysi hér á landi og oft lítill skiln-
ingur á gagnlegum nýjungum.
Þetta mun Eiríki hafa verið vel
ljóst. Hann sneri því ekki heim í
von um fljóttekinn auð, heldur til
að verða að liði sinni fátæku og
fákunnandi þjóð. Fyrstu árin
voru verkefnin því ekki stór-
brotin. En alltaf vann Eiríkur að
öllu því, sem til féll í rafmagns-
iðnaði, setti upp rafstöðvar úti á
landi, lagði rafmagnsbunað í skip
og i um 1600 hús i Reykjavik.
Þ.á m. Sjómannaskólann, Þjóð-
leikhúsið og Háskólann, ýmist
einn eða með öðrum. Hann stofn-
setti og rak eina af fyrstu raf-
magnsverslunum hér á landi,
fyrst með öðrum, síðar einn.
Hann hafði einkaumboð og flutti
inn rafmagnsvörur frá bestu og
þekktustu raftækjaverksmiðjum,
svo sem Westinghouse og Hobart
(heimilisvélar) og Willard
(rafgeymar) frá Bandaríkjunum,
English Electric frá Bretlandi og
A.E.G. frá Þýzkalandi. Þetta út af
fyrir sig er og hefur verið þýð-
ingarmikið islenskum rafmagns-
iðnaði.
Árið 1920 leigði Eiríkur allstórt
erfðafestuland skammt frá
Þvottalaugunum. Það nefndi
hann Laugardal. Smám saman
hefur allt dalverpið, þar sem nú
er sundlaug, íþróttasvæði o.s.frv.,
hlotið þessa nafngift Eiriks. Þar
hóf hann strax ræktun matjurta.
Árið 1929 byggði hann hús á
þessu landi, flutti þangað með
fjölskyldu sína og hófst strax
handa það ár við gróðursetningu
trjáplantna, sem hann vann
linnulaust að þangað til þau hjón-
in fluttu þaðan árið 1955, er
Reykjavikurborg tók við starfi
Eiriks. Þarna höfðu þau hjónin og
börn þeirra ræktað fjöldann allan
af ólikustu trjátegundum, sem
voru oftast sprottnar upp af fræi
frá mörgum þjóðlöndum, þ.ám.
Alaska. Eirikur flutti líka inn
fyrstu og liklega einu banana-
plönturnar, sem til Islands hafá
komið og nú gera landið frægt í
ferðasögum um Island. Sumar
þeirra mun hann hafa gefið Garð-
yrkjuskólanum i Hveragerði og
gefið eða selt öðrum. Á árunum
eftir 1929 var lítið um trjágróður í
görðum Reykvíkinga, enda fáar
fyrirmyndir og erfitt til árangurs,
þar sem rollur og fólk lék lausum
hala um allan gróður og vindur-
inn blés mold og sandi af moldar-
og sandgötum höfuðborgarinnar á
nýgræðinginn. Allur gróður varð
því rytjulegur. En i Laugardaln-
um hjá Eiríki, þar sem grasið
umhverfis hefti sandfok og þar
sem vel var girt og vel eftir litið,
blómgaðist allur gróður svo undr-
un sætti. Smám saman fór fólk að
taka eftir þessu og fá plöntur hjá
Eiríki, annaðhvort gefnar eða
seldar, og smám saman óx skiln-
ingur manna og áhugi á skógrækt
og blómrækt. Þannig varð Eiríkur
líka brautryðjandi á þessu sviði.
Ég ætti að þekkja þetta, þvi ekki
voru það svo fáar trjáplönturnar
sem Eiríkur ýmist gaf mér eða
seldi vægu verði. Það var ganian
að koma til Eiríks. Ég alltaf spyrj-
andi hann um trjáfræði, jurta-
fræði, snýkjudýr jurta, jarðfræði
og aðra náttúrufræði og hann
svarandi mér viðstöðulaust eins
og tölva, sem allt veit. Þá var ekki
önýtt að heyra hann tala um
önnur vísindi og listir, menn og
málefni, eða þá að fylgja honum
eftir í garðinum hans, þar sem
urpu margar tegundir smáfugla
og randaflugan suðaði. „Nei,
farðu gætilega," sagði hann um
leið og ég beygði mig undir
þvottasnúru, „vegna þrastarins,"
bætti hann við. Viti menn. Á
snúrustaurnum sat þröstur á
eggjum sinum! Nú þegar Eiríkur
er fluttur burt úr Laugardal
hefur garði hans verið breytt i
lysti- og hvildargarð fyrir almenn-
ing. Þar hefur lika risið merki-
legur grasgarður með fjölda trjá-
og blómjurta, þar sem vinna
margir ágætir menn. Þessi garður
er nú almennt nefndur Eiríks-
garður og vonandi festist það
nafn við hann eins og nafngift
Eiriks á dalnum
Ekki lét Eirikur sér nægja trjá-
rækt sína í Laugardal, heldur
keypti hann jörðina Hánefsstaði i
Svarfaðardal árið 1946, byggði
þar steinhús, hæð, ris og kjallara,
með rafmagns- og miðstöðvar-
lögnum og gróðursetti yfir
100.000 trjáplöntur, þriggja ára
gamlar, sem hann hafði alið upp
af fræi i Laugardal og flutt
norður. Tveim til þrem árum eftir
að Eiríkur keypti Hánefsstaði,
hóf hann að sá trjáfræi rnargra
tegunda i mela og móa og hélt því
áfram næstu 20 árin, ýmist með
eða án áburðar, og oft í óundir-
búna jörð. Árnagurinn hefur
orðið undraverður. Nú er kominn
þarna skógur, líklega allt að 4
metra hár. Þetta mun vera algjört
brautryðjendastarf, ef frá er talin
sáning í dálítið moldarflag að
Haukadal í Biskupstungum. En
þar var sáð einvörðungi birkifræi
fyrir um 23 árum. Eiríkur hefur
sagt mér að hann sjái mest eftir
að hann 'oyrjaði ekki strax á þessu
i stað mikillar fyrirhafnar við
venjulegt uppeldi, flutning og
plöntun 3 ára trjáa. Fyrir
fáeinum árum gaf Eiríkur
Hánefsstaðina með öllu tilheyr-
andi Skógræktarfélagi Akureyrar
með þvi skilyrði að áfram yrði
haldið skógrækt þar. Vonandi er
þar ekki slegið slöku við af hinum
mörgu í stað þess eina.
Eirikur hefur alltaf unnið baki
brotnu, af hörku og ósérhlífni við
sjálfan sig. Hann er og hefur
alltaf verið óþolinmóður við allt
sleifarlag, ónytjungshátt og seina-
gang. Þó á vísa Stephans G.
Stephanssonar dæmalsut vel við
hann:
hugsa okki í árum on öldum
að alhoimta ei daglaun aO kvölduni.
því svo lengist mannsa*vin mest."
Ég tel Eirík óhikað meðal allra
bestu sona íslensku þjóðarinnar
og farsælustu fyrir hennar hag.
Hann er hámenntaður, lífs-
reyndur og viðsýnn hugsjóna- og
framkvæmdamaður. Smám
saman verður draumur hans um
hagkvæma nýtingu raunvísinda
og Island klætt nytjaskógi að
veruleika.
Öfeigur J. Öfeigsson.
(Eiríkur verður að heiman á
afmælisdegi sínum.)
Til sölu
Moskwich station bifreið árg. 1973. Uppl. í
síma 241 20.
Kristján Ó. Skagfjörð hf.
Silungsveiði
í Hítarvatni hefst 1. júní. Veiðileyfi þarf að
panta í Hítardal.
Frá gagnfræðaskólum Reykja-
víkur.
Innritun nemenda, sem ætla að stunda nám í
3. og 4. bekk gagnfræðaskólanna í Reykjavík
næsta vetur, fer fram mánudaginn 2. júní og
þriðjudaginn 3. júní n.k. kl. 14.00—18.00
báða dagana. Umsækjendur hafi með sér próf-
skírteini.
Það er mjög áriðandi, að nemendur gangi frá umsókn-
um sinum á réttum tima, þvi ekki verður hægt að
tryggja þeim skólavist næsta vetur sem siðar sækja
um.
Um skiptingu skólahverfa er vísað til orðsend-
ingar er nemendur fengu í skólanum.
Fræðslustjórinn í Reykjavík.
Heimsókn Sabinu og
sr. Richard Wurmbrands
til Islands.
Hinn þekkti kennimaður og
rithöfundur, rúmenski
presturinn sr. Richard
Wurmbrand predikar við
guðsþjónustu i safnaðar-
heimili Grensássóknar
sunnudaginn 1. júni kl. 11
f.h.
Einnig talar sr. Wurmbrand
á samkomu i Frikirkjunni i
Reykjavík sunnudaginn 1.
júni kl. 17.00.
Allir hjartanlega velkomnir.