Morgunblaðið - 07.03.1976, Blaðsíða 28

28 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. MARZ 1976
Að vera áfram í heima-
landinu en
láta ekki
undan
FRÁ ÞVt er Helsinki-sáttmálinn var undirritaður hafa tékknesk
stjðrnvöld veitt nokkrum menntamönnum, sem taldir eru gagnrýn
endur stjðrnarfarsins, leyfi til að ferðast til Vestur-landa, án þcss
að jafngilti útflutningi úr landi. Otomar Krejca, fyrrverandi leik-
hússtjðri í Prag, mun setja „Faust" á svið f Vínarborg og taka við
starfi f Dússeldorf á næsta ári. Skáldið og listmálarinn Jiri Kolar
má vera viðstaddur opnun málverkasýningar sinnar f Guggenheim-
safninu f New York og taka sér ferð á hendur um Evrðpu að þvf
búnu. Rithöfundurinn Milan Kundera fékk að taka við kennara-
stöðu f Frakklandi. Og loks fðr leikritahöfundurinn Pavel Kohout
þrisvar sinnum til Vesturlanda. t Luzern, Wien og Krefeld var
hann viðstaddur frumsýningar hins nýja leikrits sfns, „Roulette".
1 þessum ferðum hélt Kohout blaðamannafundi, þar sem hann
kom fram af mikilli varfærni. Hann ræddi eingöngu um leikrit sitt.
Öllum beiðnum um viðtöl vfsaði hann á bug, þar sem hann vildi
aðeins láta f Ijós skoðanir sfnar á stjðrnmálalegum og þjððfélags-
legum efnum f Prag.
Eftirfarandi viðtal við hann för fram skriflega. Spurningar og
svör voru á þýzku og fóru á milli f pðsti
Pavel Kohout
Viðtal við tékkneska
leikritahöfundinn
Pavel Kohout
vélrituðum handritum og
einkasýningum. Er það satt?
— Á blaðamannafundum I
Sviss, Austurríki og Vestur-
Þýzkalandi hafið þér aðeins
svarað spurningum, sem vö'rð-
uðu leikhússtörf yðar. Táknar
það, að þér hafið í grundvallar-
atriðum afsalað yður að taka
afstöðu til stjórnmála?
Pavel Kohout: Það á að tákna,
að ég vilji hafa það að megin-
reglu að láta aðeins i Ijós skoð-
anir mínar heima til að forðast
bæði rangtúlkanir og æsiskrif
af hverju tagi sem er.
— Eftir sex ár hafa tékknesk
stjórnvöld veitt yður ferðaleyfi
til útlanda, og meira að segja
þrisvar sinnum. Hver var að-
dragandinn að því og hafayður
verið sett skilyrði?
Kohout: Umsóknir mínar voru
afgreiddar skjótlega. Um leið
var lögð áherzla á það, að það
væri sönnun þess, að tékknesku
stjórninni væri alvara með und-
irskrift sinni undir Helsinki-
sáttmálann. Ég var varaður við
því að varpa rýrð á Tékkósló-
vakíu erlendis — sem ég er
ekki vanur að gera hvorki þar
né heima — og umfram allt við
því að gerast milligöngumaður
milli stjórnarandstöðunnar og
Tékka erlendis. Þessi skilyrði
fundust mér aðgengileg, þar
sem ég er ekki hæfur til að
leika hlutverk leynilegs sendi-
boða og tilgangur ferðarinnar
var allur annar.
— Hyggið þér á ný til ferða?
Kohout: Belgíski sendiherrann
í Prag hefur flutt mér boð frá
Théatre de Poche, sem mun
efna til fundar evrópskra rit-
höfunda í tilefni afmælis leik-
hússins í lok janúar 1976. Tékk-
neska menntamálaráðuneytið
mun hafa skýrt frá því, að inn-
an ramma menningarsamnings-
ins geti það ekki gerst, en ekk-
ert sé að athuga við persónu-
lega þátttöku mina. Ernst-
Deutseh-Theafer í Hamborg
vill, að ég leikstýri leikriti
mínu, „Veslings morðingi“
(„Armer Mörder"). Frumsýn-
tngjn á að verða i byrjun april.
En þar sem við gátum ekki
raskað tímaáætluninni hjá leik-
húsinu, segir svo í samningnum
við mig og konu mína: Ef við
höfum hvorki atvinnuleyfi né
vegabréfsáritun fyrir 15. jan-
úar 1976, er leikhúsinu heimilt
að ráða annan leikstjóra. Á
næsta ári verður svo Veslings
morðingi“ frumsýndur á Broad-
way. Ég er boðinn þangað og
vildi gjarna geta farið.
— Fram til þessa eruð þér
meðal þeirra fáu, sem fengið
hafa leyfi til stuttra ferða til
útlanda. Eruð þér ekki hræddir
um, að slík sérréttindi einangri
yður frá vinum yðar og þá þeim
mun fremur sem aðrir fá ekki
þessa möguleika?
Kohout: Vinir minir hafa get-
að fylgzt með aðdraganda allra
þessara ferða og þekkja alla
málavexti og geta því þar um
dæmt. En með því að ég fékk
þrisvar sinnum leyfi til að fara
utan án skilyrða til að vera við-
staddur frumsýningar leikrita
minna, var ég í rauninni (de
facto) sýknaður af þeirri frá-
leitu ásökun að vera óvinur rík-
isins, sem hvorki megi hlusta á
sem borgara né listamann. I
rökréttu samhengi ætti ég einn-
ig að mega hafa samvinnu við
innlend leikhús. (Þá mun brátt
koma í ljós, að hve miklu leyti
það er rökrétt. Ég hef nýlega —
eins og oft áður — boðið leik-
húsi i Prag nýjasta leikrit mitt,
sem gert er eftir verki Romain
Rollands, „Colas Breugnon".)
Gagnstætt landflótta starfs-
bróður mínum, sem lýsti því
yfir fyrir nokkru, að eina úr-
ræði tékknesks rithöfundar
væri brottför úr landi, reyna
ýmsir okkar aðra leið: að halda
sér við heimkynnin og tunguna
án þess að falla frá sannfær-
ingu sinni. Til þess þurfa menn
að sjálfsögðu að hafa þolin-
mæði góðar taugar og sýna
gagnkvæman skilning á því, að
menn reyni að fara mismun-
andi leiðir. Ég treysti ennfrem-
ur á skynsemina: Ég held, að
skynsömum stjórnmálamanni
hljóti að finnast ástandið i tékk:
neskum menningarmálum — af
hvaða ástæðum sem er — jafn
sorglegt og mér. Ég leit á ferð-
ir mínar sem könnun á því,
hvort og hvernig væri hægt að
rjúfa hinn meinbölvaða hring.
Ef það reyndist svo, að þetta
yrði ekki nein byrjun á al-
mennri lausn, heldur aðeins til-
raun, sem leiddi til einangrun-
ar, þá yrði ég að taka viðhlít-
andi afleiðingum af því.
— Hver er afstaða yðar til
brottflutnings úr landi?
Kohout: Eg hef þegar oft skýrt
frá því, af hverju ég dveljist
áfram i Prag, það er I stuttu
máli: Af hverju ætti ég að byrja
að nýju einhvers staðar annars
staðar, ef nóg er að gera heima?
Eftir því sem árin líða, geri ég
mér Ijósari grein fyrir því,
hvernig sósíalistískt þjóðfélag
ætti að lita út (og einnig ekki
að líta út). Ef til vill verður
einhvern tíma spurt um það?
Landflótta listamenn geta oft,
af því að þeir hafa ekki misst
sambandið við umheiminn,
skapað verk, sem síðar hafa
gagnger áhrif á hina þjóðlegu
menningu (Comenius, Brecht
o.s.frv.). 1 dag verður þjóðin að
mestu leyti að láta sér nægja
innlenda menningu, hvernig
svo sem hún kann að vera, ein-
faldlega af þvi að hún hefur
ekkert betra. Þó að ég hafi I
augnablikinu aðeins fáa lesend-
ur heima — og enga áhorfend-
ur — held ég, að ég verði að
meira gagni hér.
— Meðan á dvöl yðar stóð i
Vestur-Þýzkalandi, birtist sú
frétt, að i undirbúningi væri
tékkneskt hefti af timaritinu
„Kontinent" með þátttöku rit-
höfunda í Prag. Hvað finnst
yður um þessa hugmynd?
Kohout: Eftir að ég las þetta i
blöðunum, spurðist ég fyrir um
það hjá vestur-þýzkum vinum
mínum, hvernig á slíka útgáfu
yrði litið. Svör þeirra voru á
sömu lund: Að þeir rithöfund-
ar, sem hlut ættu að máli.
tækju greinilega pólitiska af-
stöðu. Ef útgefendurnir ætla að
sýna fyllstu tillitssemi, hljóta
þeir þess vegna að taka tillit til
sjónarmiðs hvers einstaks rit-
höfundar, sem ef til vill — eins
og ég og fleiri í Prag — er öðru
visi sinnaður eða einfaldlega
vill sjálfur ákveða, hvað hann
kunni að vilja birta og hvar.
— Hvernig var heimkoman
eiginlega, þegar þér höfðuð
ferðazt um nær allt Vestur-
Þýzkaland í fjórar vikur? Lent-
uð þér i erfiðleikum við landa-
mærin? Urðuð þér að láta eitt-
hvað af hendi þar?
Kohout: Fyrst voru allar bæk-
ur og öll rit og skjöl tekin af
mér til rannsóknar og fjögur
hefti af tímaritinu „Spiegel"
þegar gerð upptæk — á þeim
forsendum, að innflutningur
Springer-blaða væri bannaðar.
Eftir að ég hafði mótmælt því,
að „Spiegel" komi neitt Spring-
er við, voru mér afhent öll ritin
aftur og einnig „Spiegel“-
heftin. Ég vona, að ég muni nú
einnig fá þau eintök af Spiegel,
sem póstur okkar hefur sent til
baka með stimplinum „óleyfi-
leg“, en ég gerðist áskrifandi
eftir Helsinki-samkomulagið.
Þegar eftir fyrstu heimkomu
mina frá Sviss var ég spurður,
hverja ég hefði hitt og talað við.
Eftir að ég hafði látið í ljós
óánægju mína yfir þessari
spurningu og kallað hana gjald,
sem ég vildi ekki greiða fyrir
ferð mína, hefur hún aldrei
verið lögð fyrir mig aftur.
— Nú eruð þér aftur komnir
heim. Svo virðist sem auk hins
opinbera menningarlifs, sem
fyrst og fremst er haldið uppi
af samtökum listamanna, sé til
annað óopinbert, sem margir
gagnrýnendur stjórnarfarsins
eigi hlutdeild i og einkennist af
Kohout: Að takmarka þetta
mál við gagnrýnendur stjórnar-
farsins, væri einföldun, ef ekki
beinlínis rangfærsla. Síðastlið-
in sex ár hafa, eins og kunnugt
er, óteljandi listamenn verið
sviptir öllu í sambandi við les-
endur sína, áheyrendur og
áhorfendur. Valið á þeim, sem
fyrir þessu hafa orðið, hefur oft
verið með öllu óskiljanlegt og
vakið þann grun, að fremur
hafi verið reynt að koma keppi-
nautum fyrir kattarnef en óvin-
um sósíalismans. Skapandi andi
verður að halda áfram að
skapa. Þannig verða til ný verk,
sem ná til fólks um krókaleiðir
þrátt fyrir tæknileg vandamál í
sívaxandi mæli og þeim mun
auðveldar sem hinar opinberu
bókmenntir geta einfaldlega
ekki fullnægt eftirspurninni,
hvorki hvað snertir gæði né
magn. Slíkt tekst ekki í neinu
menningarsamfélagi, sem gref-
ur suma I lifanda lífi, en reynir
að vekja aðra til lífsins með
lifgunartilraunum, enda þótt
þeir hafi aldrei lifað bók-
menntalega. Slíkt tekst aðeins
með ósvikinni, listrænni sam-
keppni ásamt sannri gagnrýni
og listfræði.
— Eygið þér raunverulega
möguleika á því, að sjálfstætt
menningarlíf þróist á ný á
næstunni í Tékkóslóvakíu?
Kohout: Fyrr eða síðar mun
lífið knýja það fram. Hlutverk
samtfmamannanna er að flýta
fyrir þeirri þróun, á meðan
tjónið er ekki orðið of mikið.
Það er ekki hægt að ætlast til
þess af neinum valdhöfum, að
þeir missi andlitið um leið og
þeir faðmi allt i einu útlagana
að sér. Hin raunhæfa málamiðl-
un gæti ef til vill verið fólgin I
þvi í fyrstu, að hið opinbera
menningarlif verði að vísu stutt
áfram, en hið óopinbera aftur á
móti verði ekki lengur beitt
kúgun. Afnám hins fráleita
allsherjarbanns myndi þegar
leysa mörg vandamál, sem ella
myndu sífellt leiða til nýrra
deilna óhjákvæmilega.
— 1 sambandi við sýningu
áhugamanna á leikriti eftir
Václav Havel hefur verið talað
um nýja bylgju af bönnum og
refsiaðgerðum. Er ef til vill ver-
ið að sýna enn meiri hörku, sem
veikir vonir yðar?
Kohout: Vissir embættismenn
halda því fram, að þessi áhuga-
manna-sýning hafi verið undir-
róður og sé sönnun þess, að
fyrst verði að fullu að sigrast á
gagnbyltingunni. Ég lít á þetta
sem mjög alvarlega tilraun,
sem eigi að hafa þau áhrif, að
flokksþing það, sem ráðgert er
að halda vorið 1976, lögfesti
undantekningarástandið í
menningarlifi okkar. Ég reyni
enn að skilja, að það sér barizt
gegn pólitiskum bænaskrám,
en gegn nýrri sviðssetningu á
„Betlaraóperiinni", sérlega
góðu leiksviðsverki? Og
frumsýningu, þar sem yfir-
leitt ekkert gerðist, og
margir áhorfendur vissu ekki
einu sinni, hver höfund-
urinn væri? Menn semja
leikrit til þess að verða sýnd.
Og þegar hin opinberu leikhús
vilja ekki hætta á það eða mega
ekki hætta á það, þá blessar
Thalia þá áhugamenn, sem
reynast heilbrigðari og ábyrg-
ari en þeir, sem hafa bannfær-
ingu að atvinnu. Þannig er til-
búið hneyksli vakið, og rógi er
komið af stað um, að eitthvað
hafi verið skipulagt eða undir-
búið neðanjarðar eða jafnvel í
útlöndum, enda þótt leikritið
fjalli um eðlileg varnarvið-
brögð særðrar lífveru. Ég vona,
að í sambandi við Havel-
sýninguna verði pólitiskum að-
ferðum beitt, en engum öðrum,
þvi að óréttlæti hvetur til sam-
heldni, eins og kunnugt er, —
einnig meðal þeirra sem verða
ekki fyrir þvi beint.
— Bókmenntaverk hins óop-
inbera menningarlífs bera þess
merki, að svo miklu leyti sem
ég þekki þau, að þau séu að
fjarlægjast stjórnmálaumræð-
ur. Er það ásetningur?
Kohout: Það fer einnig eftir
þvi, hvað menn eiga við með
stjórnmálum, pólitík. Ég hef
orðið þess var i Vestur-
Þýzkalandi, að þar er i reynd-
inni aðeins átt við beina um-
sögn um eitthvert tiltekið póli-
tískt ástand eða fyrirbæri. Til
dæmis leita menn I öllum min-
um leikritum að einhverju dul-
máli að minnsta kosti og verða
svo fyrir vonbrigðum ef það
tekst ekki. Það má ekki gleyma
því, að min kynslóð hefur fyrir
löngu lokið sínu bernskuskeiði.
Og þó var í rauninni um aftur-
hvarf að vissu leyti að ræða til
hins almennt mannlega. Eg
held, að skýringin á því sé hið
mikla áfall, sem hver okkar
varð á sinn eigin hátt að ná sér
eftir. Það eru engir smámunir
að skilgreina orsakir hörmu-
legra ófara á tímum nær
algers sambands- og sam-
gönguleysis. Val mitt að við-
fangsefnum varð þrengra
fyrir það, að leikrit á borð við
„Hvílík ást“ og „Salamöndru-
stríðið" var aðeins hægt að
setja upp í samvinnu við tékk-
nesk leikhús. Mér virtist eins
og ég skrifaði úti á vatni, og ég
er þeim öllum þakklátur, sem
björguðu þeim einhvers staðar
á land með allri þeirri áhættu,
sem bjargvættir taka.
— Hvað hafa ferðir yðar ann-
ars fært yður heim sanninn
um?
Kohout: Ég hef fundið það og
sannreynt, að ég á einnig vini
handan landamæranna. Að ein-
angrun okkar er ekki aðeins
skaðleg fyrir okkur, heldur og
fyrir Evrópu. Að eins og hægt
er að undiroka listina með boð-
um og bönnum, er það hægt
með viðskiptalegum aðferðum.
1 fyrra tilfellinu eru lesendurn-
ir sviptir höfundum sínum, en i
hinu síðara eru rithöfundarnir
sviptir lesendum sínum. Að
menntamönnum á Vesturlönd-
um hafi farið fram í sósialist-
iskri hugsun, en verði þó oft á
hin sömu mistök og okkur og
þess vegna er það brýn nauð-
syn, að við getum hindrunar- og
fordómalaust skipzt á skoðun-
um og reynslu. Að almennur
vilji sé ótvíræður til friðí.am-
legrar sambúðar. En það væri
sorglegt, ef hún kæmi aðeins
kaupmönnum til góða, en list
og menning vaeri áfram með-
höndluð eins og hergögn.
—svá— þýddi úr „Die Zeit“.