Morgunblaðið - 22.04.1978, Blaðsíða 18
18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGÚfe' 22. APRÍL 1978
/
______Jón Börkur Akason stýrimaður:_
Ábyrgu öflin í þjóðfélag-
inu taki höndvun saman
vald, dómsvaldi er haldið eins
sjálfstæðu og óháðu og frekast er
unnt til að fyrirbyggja misbeit-
ingu valds. Hvaða kröfur gerum
við svo til mannanna, sem sækjast
eftir áhrifa- og ábyrgðarstöðum á
íslandi? Þær kröfur eru slíkar, að
það heyrir til 'undantekninga,
þegar óheiðarlegir menn komast í
gegnum hreinsunareld lýðræðis-
aflanna. Við vitum, að óheiðarlegir
menn komast til áhrifa, því miður,
en þeir eru undantekningar frá
reglunni, það er staðreynd.
Mannasiði verða þeir að kunna
— hvernig stendur á því, að þörf
er á að minna fólk á svo sjálf-
sagðan hlut?
Pólitískar árásir og persónuleg-
ar svívirðingar í sjónvarpi, út-
varpi, blöðum og opinberlega
ufirleitt, iíðum við ekki. Slíkt
háttarlag ber vott um lágt
menningarstig, og slíkir menn eru
ófærir um að kljást við okkar
vandamál, þeir tilheyra frekar
varasama hópnum inni á þingi
Sameinuðu þjóðanna, en ekki
lýðræðisöflunum.
Heiðarleikinn hefur meirihluta-
vald á Vesturlöndum, það er ljóst.
I forystuliði einræðisþjóða er
þessu þveröfugt farið. Þar eru
lygin, óheiðarleikinn, kjarkleysið,
rógurinn, óþverraskapurinn og
allir lestir mannskepnunnar við
völd. Enginn treystir öðrum, her
og lögregla ásamt öflugri og
illræmdri leyniþjónustu grund-
valla ríkjandi þjóðfélagskerfi.sem
gjarnan er skírt háleitum nöfnum,
eins og orðskrípin, „Alræði Öreig-
anna“, og fleiri slík bera með sér..
Við íslendingar erum alltaf að
velja nýja og nýja menn til setu í
ólíklegustu nefndum og ráðum og
á hverjum degi er hugur okkar
meira og minna bundinn við
þjóðfélagsvandamál, verðbólgu,
rýrnandi kaupmátt o.s.frv., o.s.frv.
Hugur okkar er að miklu leyti
bundinn við dægurþrasið og því
gefum við kannski háleitari mark-
miðum, eins og að standa öflugan
vörð um lýðræði okkar og annarra
lýðræðisþjóða, og kynningu okkar
og hróður út á við, minni gaum en
skyldi. Auk þessa er það
staðreynd, að sú vinnuþrælkun,
sem viðgengist hefur á íslandi
undanfarin ár, hefur skert frítíma
fólks það mikið, að það les ekki og
kynnir sér ekki vandamálin nægi-
lega, einfaldlega vegna tímaskorts.
Það er staðreynd að vinnuþrælkun
fylgir andleg hnignun.
Af þessum sökum virðast ýmsir
menn á Islandi hafa álit, sem
undir eðlilegum kringumstæðum,
þegar dómgreind fólks hefur ekki
orðið fyrir truflun, kæmust aldrei
á lista yfir væntanlega fulltrúa til
þeirra fjölmörgu starfa, sem
skipað er í eftir reglum lýðræðis-
ins.
Land verðbólgunnar, Island, er
nú vettvangur framagjarnra ein-
staklinga, sem aldrei hefðu komist
inn á íslensku þjóðina ef eðlilegt
ástand hefði ríkt.
Fjármálamisferli á íslandi eru
afleiðing af þeirri óreiðu, sem
fylgir óðaverðbólgu, en ekki
orsökin fyrir henni.
Því hafa þeir menn, sem telja
Bók, sem mér
hafði sézt
Hvað er það, sem hrjáir íslensku
þjóðina í dag? Hvað er það, sem
þjóðin vill gera til þess að
endurheimta þá velmegun, sem
hún bjó við fyrir nokkrum árum?
Þessar spurningar brenna á
vörum mínum og vissulega á
vörum flestra íslendinga nú.
Væntanlegar kosningar hvetja
ólíklégustu menn til þess að láta
sitt ekki eftir liggja, og svo hefur
það jafnan verið fyrir kosningar á
Islandi, sem og annars staðar, þar
sem lýðræði ríkir.
Frelsið, sem við búum við, er svo
sjálfsagt að okkar mati, að í
hugum okkar flestra er varla til
efasemd í þá átt, að við gætum
glatað því fyrirvaralaust. Fólk
trúir því, að það tilheyri einungis
sögunni, fortíðinni, að berjast
fyrir frelsi og viðhalda því. Á
sama hátt trúðu því velflestir
Vesturlandabúar árið 1938, að
hildarleikurinn frá 1914 til 1918
gæti ekki endurtekið sig, hann
tilheyrði örugglega sögunni. Ein-
staka stjórnmálamenn á Vestur-
löndum reyndu að vara þjóðirnar
við og voru fyrir bragðið álitnir
varasamir ævintýramenn. „Sagan
er stöðug endurtekning", segir fólk
sín í milli með gáfulegum svip, en
því miður fylgir hugur sjaldnast
máli.
Mönnum varð ljóst eftir harm-
leik síðari heimsstyrjaldarinnar,
að þörfin á alþjóðabandalögum og
yfirleitt öflugri samvinnu lýð-
ræðisþjóðanna til að standa vörð
um frelsi sitt og frið í heiminum
var slík, að öllum öðrum og minni
háttar vandamálum varð að ýta til
hliðar. Það var gert með stofnun
Sameinuðu þjóðanna, þar sem
vandamál skyldu leyst við
samningaborð, en ekki með vopna-
viðskiptum.
Það er langt því frá, að þessu
háleita takmarki hafi verið náð, en
hitt er staðreynd, að frjáls Vestur-
lönd hafa aldrei í sögunni búið við
samfelldan frið jafn lengi og frá
lokum síðari heimsstyrjaldar og
þar til í dag. Þetta er hinn
raunverulegi árangur af
samvinnu lýðræðis- og menning-
arþjóða, sem eru á framþróunar-
braut.
Þær þjóðir, sem eiga aðild að
Sameinuðu þjóðunum og við vit-
um, að hjá þeim er lýðræðið fótum
troðið, þjóðir, sem eru svo ógæfu-
samar að vera kúgaðar af
fámennum hópi valdasjúkra ill-
menna, eru að margra áliti blettur
á hinum Sameinuðu þjóðum. Það
er ekki talið virðingu lýðræðis-
þjóða samboðið að sitja til borðs
með fulltrúum einræðisþjóða.
Ef við hins vegar lítum á málið
frá þeirri hlið, að þeir hinir sömu
fulltrúar eru ekki kjörnir af sínum
þjóðum, heldur hafa fengið
aðstöðu til að kúga þær, og í krafti
síns valds mæta sem fulltrúar með
fullt umboð, hvar sem þeim sýnist
svo, þá höfum við dregið fram í
dagsljósið staðreynd, sem vert er
að hafa í huga, þegar aðild
einræðisþjóða að Sameinuðu
þjóðunum er til umræðu. Við
verðum að sætta okkur við tilveru
þeirra, til þess að við getum lært
að þekkja þá og aðferðir þeirra til
kúgunar, svo að hægt verði að bola
þeim frá völdum, þegar tækifæri
gefst. Þannig skiptast fulltrúar
Sameinuðu í tvær megin-fylking-
ar. Annars vegar lýðræði og
aðhald, hins vegar einræði, kúgun
og aðhaldsleysi. Heiðarleiki,
óheiðarleiki.
Dæmið lítur þannig út, að það
má koma með sterk rök, sem
réttlæta samvinnu og samstarf
fulltrúa lýðræðisþjóða við ein-
ræðisherra og kúgpra, einmitt
vegna þess að við vitum, að
lokatakmarkið er rótgróið í hugum
okkar lýðræðissinna, nefnilega að
afla okkur þekkingar og reynslu til
þess að geta svift einræðisherrana
og kúgarana völdum með sem
minnstum, helst engum blóðsút-
hellingum, og gróðursetja síðan
fyrsta sprota lýðræðis meðal
kúgaðra þjóða. Raunsæisstefna í
framkvæmd.
Til þess að framfylgja þessum
háleitustu og mikilvægustu mark-
miðum allra þjóða, veljum við
íslendingar, eins og aðrar lýð-
ræðisþjóðir, fulltrúa til setu í
ólíkustu nefndum og ráðum og á
Alþingi, sem jafnframt hefur á
sínum vegum nefndir og ráð í
þessu sambandi.
Alþingi velur fulltrúa á þing
Sameinuðu þjóðanna og fjöldann
allan af fulltrúum, sem ferðast á
vegum þjóðarinnar til annarra
landa, kynna þjóðina út á við, eiga
að viðhalda hróðri hennar og góðu
áliti og ekki síst setja fram og
kynna baráttumál okkar hverju
sinni.
Þessir menn, allt frá því að vera
fulltrúar í lítt þekktum nefndum
og ráðum og upp í það að eiga sæti
í ríkisstjórn, hafa örlög okkar í
hendi sér ög við treystum þeim til
þess að takast á við vandamál
okkar, gæfa okkar og gengi er í
höndum þeirra. Timabundin verð-
bólguvandamál eru smáræði í
samanburði við það, sem ég hef
bent á og rætt hér að framan, það
er ekki vafamál.
Ríkisstjórn fer með fram-
kvæmdavald, Alþingi löggjafar-
Þórarinn Ilelgasoni LEIKIR OG
STÖRF Bernskuminningar úr
Landbroti. Almenna bókafélagið
Reykjavík 1976.
Þegar ég hafði hreinskrifað
fyrra bindið af Virkum dögum og
drög að hinu, fór ég að þreifa fyrir
mér um útgefanda. Það var kreppa
í landi og þeir ekki margir, sem
þótti vænlegt að stunda bókaút-
gáfu, og svo var það, að næstum
annar hver maður, sem hafði frétt,
hvers konar handrit höfundur
Kristrúnar í Hamravík hefði nú
á takteinum, taldi það algera
fjarstæðu, að út yrðu gefin hvorki
meira né minna en tveggja binda
ævisaga manns, sem ekki hefði
komizt hærra en það í þjóð-
félaginu að stjórna skipum til
veiða á hákarli, þorski og síld,
jafnvel þó að hann hefði verið í
allra fremstu röð þeirra, sem
hættu lífi sínu á litlum og oft
vanbúnum þilfarsfleytum til þess
að afla sér og sínum framfæris og
raunar þjóðinni allri, auk þess sem
þeir unnu fyrir fé til umbóta og
vaxandi framfara!
Þegar minn annars ágæti út-
gefandi, Þorsteinn M. Jónsson,
hafði tekið af um að gefa út hið
ægidýra rit, greip ég til þess ráðs
að leita liðsinnis hins fjölvísa og
um sitthvað sérstæða áhuga- og
gáfumanns Vilmundar Jónssonar
landlæknis. Ég hafði haft af
honum svo til dagleg kynni fyrstu
ár mín á ísafirði og sagt honum
marga söguna af sérkennilegu
fólki, sumu í tölu afreksmanna á
sínu starfssviði. Hann þekkti vel
Sæmund Sæmundsson og kunni að
meta hann, og ég hafði borið undir
hann þá hugmynd mina að rita
ævisögu þessa að okkar dómi
merkismanns, sagði ég að úr
frásögunni gæti ef til vill orðið
nútíðar Islendingasaga. Honum
leizt vel á þetta, enda hann sá eini,
sem ég hafði lesið fyrir nokkra
kafla úr frumriti fyrra bindis
sögunnar. Daginn eftir að ég
hringdi til hans út af vandkvæðum
mínum, tilkynnti hann mér í
símtali, að hinn nokkuð orðhvati
framkvæmdastjóri ísafoldar-
prentsmiðju hefði bölvandi lofað
útgáfu beggja bindanna, borgun
sextíu krónur á örk. Fyrra bindið
kom út um haustiö og seldist upp
þremur vikum fyrir jól, þrátt fyrir
kreppuna. Við Sæmundur höfðum
ekki brugðizt hinum skarpgáfaða
landlækni. Svo var það þá annar
stórbrotinn gáfumaður og rit-
snillingur, Sigurður Nordal, sem
kom því til leiðar, að ég ritaði Sögu
Eldeyjar-Hjalta, og þar með mun
hafa þótt úr því skorið, svo að vart
yrði um villzt, að á tímum
hraðfara og brátt gagngerra
breytinga á atvinnuháttum og
raunar flestu því, sem mótaði
íslenzkt þjóðlíf og menningarlega
þróun, gerðist þess brýn þörf með
tilliti til samtíðar og framtíðar að
hyggja að þeim lífsbjargar- og
heimilisháttum, sem þjóðin hafði
yfir
lifað við og að miklu leyti mótazt
af í öllum hennar þrengingum og
þrautum um aldaraðir. Eftthvert
hið gleggsta vitni að vaknandi
vitund þessa er einmitt flóð
ævisagna og minningabóka
síðustu þrjá áratugi. Þær eru
vitanlega misjafnlega listilega og
lífrænt ritaðar og samdar, en
flestar sýna þær að einhverju leyti
athyglisvert mannlíf, og svo til
undantekningarlaust eru þær á
einhvern hátt fróðleg heimild
þeim, sem nú vinna af þekkingu og
áhuga að söfnun hvers konar
gagna til mótunar heildarmyndar
lífsins á liðnum tímum — og þá
meðal annars því lærdóms- og
auðnuríka fordæmi: að gera sem
mest úr litlu!
Furðufuglar sjálfsfræðslu, list-
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
lausnina fólgna í því að hundelta,
svívirða og rægja þá, sem grunaðir
eru um fjármálamisferli, enga
lausn á aðsteðjandi efnahags-
vandamálum þjóðarinnar. Þeir
hagnýta sér hins vegar óþverran
sjálfum sér til framdráttar.
Hvernig þeir ætla að vinna að
lausn okkar háleitustu markmiða
í framtíðinni, fái þeir á annað borð
meiri völd en þeir hafa nú þegar,
vitum við ekki. Við getum hins
vegar getið okkur til um það út frá
aðferðunum, sem þeir eru þekktir
fyrir að beita.
Þegar íslendingar kjósa fulltrúa
til setu á Alþingi, eru þeir að fela
örlög sín í hendur á 60 manna hópi
næstu fjögur árin að öllum líkind-
um, um styttri tíma getur þó verið
að ræða.
íslendingar hafa að jafnaði ekki
haft mikil áhrif á hinum alþjóð-
lega pólitíska vettvangi. Helst
hefur það verið barátta okkar
fyrir stækkun fiskveiðilögsögunn-
ar, sem vakið hefur athygli og haft
töluverð áhrif meðal annarra
þjóða, og meira til góðs en ills, það
er öruggt.
Á Norðurlöndum hefur íslenska
þjóðin aðallega haft tækifæri til
þess að kynna baráttumál sín,
leita eftir stuðningi og fylgja
sínum málum eftir, á þingi Norð-
urlandaráðs.
Auk þessa höfum við aðstöðu á
þingi Sameinuðu þjóðanna til þess
að berjast fyrir okkar málefnum
og veita öðrum þjóðum aðstoð, ef
við teljum þörf á því.
Þegar íslendingar velja sér
forystu, eru þeir fyrst og fremst að
rænnar ögunar og meðfæddra
rithöfundarhæfileika á við
Tryggva Emilsson eru ekki á
hverju strái á gróðurlendi þessara'
bókmennta, en samt sem áður —
já þrátt fyrir margan kalblettinn
— hef ég lagt mig fram um að
kynna mér þar sem allra flest. En
um daginn rakst ég á í bókahillum
mínum, mér til mikillar furðu,
minningabók, sem hafði farið
fram hjá mér, en ég var fljótur að
sjá, að ég yrði að lesa vandlega. Og
að þeim lestri loknum taldi ég mér
skylt að geta hennar að góðu.
Þetta er bókin Leikur og líf —
eftir Þórarin Helgason frá
Þykkvabæ í Landbroti og um
áratugi bónda þar, fyrir löngu
kunnan sem mjög vel ritfæran
áhuga- og gáfumann. Og vissulega
var hann vel ern til höfuðsins,
þegar hann hálfáttræður ritaði
þessar bernskuminningar. I hinu
stutta Forspjalli getur hann þess,
að hann sé fæddur aldamótaárið
og segir síðan:
„Margt og mikið hefur breytzt
frá því, sem þá var. Þess vegna er
líka öðruvísi að vera krakki núna
en þegar ég var það. Tilveran í
kringum mann hreyfist talsvert á
annan veg en maður sjálfur. Hún
er orðin vélræn á flestum sviðum
innan baéjar og utan. Fátt er eins
og það var áður nema fjöllin,
sjórinn og himinninn. Hugmyndir
barna í upphafi skapast af því,sem
þau sjá næst sér. Það, sem hér á
eftir segir frá, eru upprifjanir
bernsku minnar — eins konar
eftirmæli hennar — og mætti það
verða fróðlegur samanburður á
gömlum tíma og þeim, sem nú er
og enn síðar verður ... Það skal
sagt þegar í upphafi, að hér er ekki
um neina skáldsögu að ræða,
heldur er raunvera á frásögninni,
eftir því sem ég bezt man, og hvert
atriði yfirvegað samvizkusam-
lega.“
Ég hermi þetta orðrétt, því að
við lestur bókarinnar verður