Morgunblaðið - 23.06.1978, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 23. JÚNÍ 1978
ILITA41M
„ólafur er haldinn Þeirri heilbrigöu skynsemi, sem er ólæknandi ffyrir töfralækna
stjórnmálanna, baráttumennina.“
eftir HANNES HÓLMSTEIN
GISSURARSON
Skoðun alræðissinna
I grein minni í gær um bók Ólafs
Björnssonar prófessors, Frjálshyggju og
alræðishyggju, fór ég nokkrum orðum
um þá kenningu Ólafs að markaðskerfið
væri bezta — og reyndar eina — tækið
til að koma óskum og þörfum einstakling-
anna til skila. í markaðskerfinu taka
einstaklingarnir sjálfir ákvarðanir um
neyzlu sína, kjósa sjálfir vörur. Ólafur
telur, að skipulag efnahagsmálanna
skipti ekki öllu máli, og það er rétt, en
það skiptir méstu máli, því að flestar
ákvarðanir manna eru efnahgslegar, og
um aðferðina til að taka þær er
aðalágreiningurinn. Að því hníga full-
nægjandi rök að mínu viti, að markaðs-
kerfið sé eina hagkerfið, sem tryggi frelsi
einstaklinganna. En þó segjast margir
andstæðingar markaðskerfisins vera
frelsissinnar. Hverjar eru ástæðurnar til
þess? Sumir þeirra (eins og Ólafur
Grímsson og Haraldur Ólafsson í athuga-
semdum þeirra við bók Ólafs) skilja ekki
lögmál markaðarins, vita það ekki, að
eina aðferðin til ákvörðunartöku án
nauðungar er á frjálsum markaði. Annað
er ekki að þeim en misskilningurinn.
Aðrir telja, að einstaklingarnir eigi ekki
að taka ákvarðanirnar sjálfir, því að
aðrir viti betur, þekki „raunverulegar"
óskir þeirra og þarfir. Þeir eru alræðis-
sinnar í skilningi Ólafs. En þessum
orðum koma þeir ekki að skoðun sinni, að
minnsta kosti ekki í lýðræðisríkjum
nútímans. Þeir fela hana í orðum eins og
„félagslegum sjónarmiðum" og „Almenn-
ingsheill" og „hagsmunum þjóðarinnar".
Á það bendir Ólafur, að á síðustu öldum
hefur sá búningur, sem alræðissinnar
sníða kenningu sinni, breytzt. Þeir nota
sömu orðin og frjálsræðissinnar, en
breyta merkingu þeirra. Þeir segjast vera
frelsissinnar, en frelsi í skilningi þeirra
er einungis frelsi til að vera á sömu
skoðun og alræðissinnarnir, hafa sömu
„félagslegu sjónarmiðin" og þeir. Þeir
segjast vera lýðræðissinnar, lýðræði í
skilningi þeirra er alræði meiri hlutans
(eða umboðsmanna hans), þar sem réttur
minni hlutans og einstaklinganna er
enginn. Tilkall konunga til valda var fyrr
á tímum svo réttlætt, að það væri af
„Guðs náð“. En tilkall samhyggjumanna
eða sósíalista til valda nú á tímum er svo
réttlætt, að það sé af „náð alþýðunnar"
(ef samhyggjumaðurinn er kommúnisti)
eða „náð þjóðarinnar" (ef hann er fasisti).
Orðin „alþýða" og „þjóð“ eru í rauninni
dulrænnar merkingar með þeim.
Lýðræði, einræði og
alræði
Kjarni málsins er, að valið er um það,
hvort einstaklingarnir taki sjálfir
ákvarðanir í sem flestum málum eða ríkið
(undir ýmsum nöfnum) taki ákvarðanir
fyrir þá í sem felstum málum. Frjáls-
hyggjumenn — Ólafur nefnir nokkra: f
Sókrates, Períkles, Adam Smith, nútíma-
hugsuðina Karl Popper og Friedrich von
Hayek — velja frelsið, en alræðissinnar
— kommúnistar, fasistar og aðrir
sósíalistar — valdið. Ólafur ritar:
„Hugtökunum einræði (dictatorship) og
alræði (totalitarianism) er oft blandað
saman, þótt hér sé engan veginn um það
sama að ræða. Einræði merkir, svo sem
ekki mun ágreiningur um, að allt pólitískt
vald sé á einni hendi og andstaða gegn
þeim) sem með það vald fer, bönnuð.
Alræði merkir aftur á móti ekki einvörð-
ungu, að réttur til stjórnmálastarfsemi sé
aðeins leyfður einum aðila, heldur einnig,
að sami aðiii hafi allt hagvald í
þjóðfélaginu í sinni hendi og sé sömuleið-
is alráður á sviði menningarmála.
Einræði getur því hugsazt án alræðis, en
alræði ekki án einræðis." Flestar þjóðir,
sem byggt hafa þessa jörð, hafa lifað við
alræði. En alræði kommúnista óg fasista
nú á tímum er vélvætt. Það er afkasta-
meira en fyrr á tímum, innrætingin, sem
er valdhöfunum nauðsynleg vegna blekk-
ingar þeirra, er auðveldari. Alræðisríkið
hefur verið söguefni nútímarithöfunda
eins og Aldousar Huxleys í Fögru, nýju
veröld og Georges Orwells í Nítján
hundruð áttatíu og fjögur, en Ólafur
vitnar til þeirra beggja. Og það er
grimmur veruleiki — austan við Berlínar-
múrinn.
ÓLAFUR BJÖRNSSON
Frjálshyggja og
alræðishyggja
ÖNNUR
GfíEIN
Markaðskerfi
skilyrði fyrir
lýðræðisskipulagi
Um markmið frjálslyndra manna er
lítill ágreiningur, en velja ber færar leiðir
í þessum heimi, og sá er vandinn. Ólafur
kennir, að markaðurinn sé ekki einungis
nauðsynlegur til að koma upplýsingum
um þarfir og óskir neytendanna til skila,
heldur einnig til að ríki frjálsra sé
skilyrði fyrir lý manna sé starfhæft.
Hann kennir með öðrum orðum, að
markaðskerfi í efnahagsmálum sé skil-
yrði fyrir lýðræðisskipulagi. „Hayek“ hélt
því fram í bók sinni leiðin til ánauðar, að
lýðræðisleg stjórnskipun gæti ekki sam-
rýmzt miðstýrðu sósíalisku hagkerfi. Rök
hans fyrir því voru þó ekki þeir
framkvæmdarörðugleikar á því að skapa
stjórnarandstöðu jafnrétti við þá sem
stjórnina styðja, sem nefndir hafa verið,
heldur þau, að vegna.þess, hver fram-
leiðsluákvarðanir stjórnvalda hljóti í
slíku efnahagskerfi að fara á mis við
óskir neytendanna, þoli kerfið ekki neina
andstöðu eða gagnrýni, ef það eigi að vera
starfhæft, og því verði að bæla allt slíkt
niður með harðri hendi. Ekki er vafi á
því, eins og reynslan í hinum sósíalisku
ríkjum virðist hafa staðfest, að í þessu er
mikill sannleikskjarni," ritar Ólafur. I
FRJÁLSHYGGJA
ÓLAFS BJÖRNSSONAR
Kenning alræðissinna
Fræðileg kenning alræðissinna —
Ólafur telur Platón, Hegel og Marx til
þeirra — hefur verið mjög áhrifamikil.
Heimspekingar alræðissinna kenna, að
einstaklingarnir hafi aðrar óskir og
þarfir en þeir hefðu, ef þeir væru
upplýstir, fullmenntaðir (en það merkir:
á sömu skoðun og alræðissinnar). Þessir
heimspekingar gera greinarmun á eftir-
myndum og frummyndum eins og Platón,
sýpd og reynd eins og Hegel og
hugmyndafræði og vísindum eins og
Marx. Þeir telja, að einhv^r hópur
útvaldra þekki „raunverulegar" þarfir og
óskir einstaklinganna, kunni að greina
frummyndirnar, reyndina, vísindin.
Platón taldi heimspekingana hina út-
völdu, Hegel mikilmenni sögunnar og
Marx stéttvísa öreiga. Kenning þeirra er
í rauninni réttlæting (eða tilraun til
réttlætingar) tilkalls einhvers hóps til
valda — til að taka ákvarðanir fyrir aðra.
Og þessa kenningu hafa fasistar og
kommúnistar nútímans notað. Ólafur
greinir í bók sinni hina fræðilegu
kenningu alræðissinna í þrjár greinar,
þráttarhyggju (díalektík),
heildarhyggju („holism" eða hóphyggju,
sem ég kýs heldur að kalla svo) og
söguhyggju („historicism"). Hverjar eru
þessar greinar? Hann ritar: „Þráttar-
hyggjan telur baráttuna milli andstæðra
hgasmunahópa, stétta eða þjóðfélgs-
heilda meginatriði allra mannlegra
samskipta og driffjöður hinnar sögulegu
framvindu." Og „það meginsjónarmið, að
heildin og hagsmunir hennar séu það,
sem máli skiptir, en einstaklingurinn sé
einskis virði, er þannig í fullu samræmi
við þráttarhyggjuna, og engin tilviljun,
að þráttarhyggja og heildarhyggja fari
jafnan saman". Og hann ritar enn, að
söguhyggja sé „sú skoðun, að sagan sé
háð órofa lögmálum, sem mannlegur vilji
fái ekki breytt“. Þessar þrjár greinar
ganga aftur í öllum fræðum alræðissinna
og allt er notað í baráttunni, vísindum er
breytt í „baráttuvísindi" (og ritar Ólafur
um þau kafla í bókinni) og listinni í
„baráttulist", steyttir hnefar eru merki
alræðissinna, hvort sem þeir bæta við þá
rauðum rósum eða ekki.
Hugsunarháttur
alræðissinna
Ólafur segir fróðlega sögu í bókinni:
„Fyrir um það bil 40 árum kom íslenzka
Nóbelsskáldið, Halldór Laxness, við í
Kaupmannahöfn á leið sinni frá Sovét-
ríkjunum til Islands. Halldór var íslenzk-
um stúdentum, er nám stunduðu við
danskar háskólastofnanir, sem á þeim
tíma voru nær allar í Kaupma^nnahöfn,
hinn mesti aufúsugestur. Olli þar ekki
minnst um róttækni sú, er jafnan hefir
legið í landi meðal íslenzkra námsmanna
í Kaupmannahöfn. Var boðað til sam-
komu á vegum stúdentafélagsins, þar sem
Halldór var aðalræðumaður. Varð fljótt
húsfyllir. Ræðan lét vel í eyrum áheyr-
enda, þar sem hún var samfelldur
lofsöngur um Stalín og hið fagra mannlíf
í Sovétríkjunum. Hámarki sínu náði
fögnuður áheyrenda í lok ræðu Halldórs,
þegar hann fór með lofsöng um Stalín, er
ort hafði kósakaskáldið Dsjambúl, en
Halldór þýtt. En sálminum — svo að
notuð séu orð Halldórs sjálfs er hann
síðar gerði úttekt á skáldskap sínum af
þessu tagi — lauk með þessum ljóðlínum
í óbundnu máli: „I Stalín rætist draumur
fólksins um gleði og fegurð. Stalín elskaði
vinur, þú átt ekki þinn líka, þú ert skáld
jarðarinnar. Stalín, þú ert söngvari
þjóðvísunnar. Stalín, þú ert hinn voldugi
faðir Dsjambúls." Allt ætlaði um koll að
keyra vegna lófaklapps og fagnaðarláta,
er ræðu skáldsins lauk á þennan hátt.
Einn var þó í þessum fjölmenna áheyr-
endahópi, sem fannst nóg um, en það er
sá sem þetta ritar. Laumaðist ég á brott
og hef aldrei síðan hlýtt á messu af þessu
tagi. Á heimleiðinni hugsaði ég aftur og
aftur sem svo: Ég get ekki líkt þessu við
neitt annað en hjálpræðishersamkomu á
Akureyri, sem ég af forvitni einu sinni
sótti sem nemandi í Menntaskólanum
þar.“ Ólafur er haldinn þeirri heilbrigðu
skynsemi, sem er ólæknandi fyrir töfra-
lækna stjórnmálanna, baráttumennina.
Og það er satt, sem hann segir, að
fylgismenn alræðisstefnunnar minna
stundum á trúmenn. Og Ólafur segir enn:
„En því rifjast þesSi í sjálfu sér
ómerkilega saga upp fyrir mér, að fyrir
tveimur árum eða svo horfði ég á
sjónvarpsþátt, þar sem rætt var um hin
mismunandi viðhorf Vesturlandanna
annars vegar og kommúnistaríkjanna
hins vegar til tjáningarfrelsis og annarra
mannréttinda. Var Halldór Laxness
meðal þátttakenda. Þá komst hann einu
sinni svo að orði — ég man ekki nánar
í hvaða sambandi það var — „I
Sovétríkjunum er það bara hvítt og
svart.“ Sennilega er ekki betur hægt að
skilgreina í einni hnotskurn viðhorf
alræðishyggjunnar en með þessum orð-
um. Á það ekki eingöngu við um
Sovétríkin, heldur alls staðar, þar sem
alræði ríkir, óháð því, hvort um hægra
eða vinstra alræði er að ræða.“ Ofsatrúin
og einsýnin eru kennimörk alræðissinn-
ans, hann sér einungis „hvítt og svart".
miðstjórnarkerfinu, þar sem hagvaldinu
er ekki dreift eins og í markaðskerfinu,
er kúgun nauðsynleg, ella getur mið-
stjórnin (ráðstjórnin eða ríkisstjórnin)
ekki framkvæmt þær ákvarðanir, sem
hún tekur fyrir þegna sína. En auk þess
er ótrúlegt, að stjórnarandstaða geti
starfað, þar sem stjórnin ræður öllu
fjármagninu. Eða hver á að fjármagna
hana? Eg held, að kenning Ólafs sé rétt:
Mannréttindi geta ekki verið án
markaðskerfisins.
Tvenns konar
hættur
Lýðræðissinnar á Vesturlöndum hafa
margir misst sjónar á því, hvaða skilyrði
eru sett fyrir mannréttindunum. Bók
Ólafs Björnssonar er þörf ábending til
þeirra, þótt deila megi um sumt í henni.
Tvenns konar hættur er búin hinum
vestrænu lýðræðisríkjum, önnur að utan,
hin að innan. Ólafur segir um hina ytri
hættu: „Meðan það er mat Rússa, að
herstyrkur Vesturveldanna sé ekki minni
en þeirra sjálfra, er ólíklegt, að hætta sé
á árás af þeirra hálfu, en breytist það
mat verulega Vesturveldunum í óhag,
getur allt gerzt.“ Hann leiðir rök að því,
að Islendingar eigi að vera í varnar-
bandalagi við aðrar vestrænar þjóðir og
telur valið um hugsjónir í alþjóðamálum:
„Ef menn leggja að jöfnu stjórnarfar
alræðis- og lýðræðisríkja og telja það
engu máli skipta fyrir hamingju þjóðfé-
lagsþegnanna undir hvoru skipulaginu
þeir lifa, þá er rökrétt niðurstaða af því
að aðhyllast hlutleysisstefnu." Og Ólafur
segir um hina innri hættu, að hún sé
„ekki fólgin í því, að til sé öflugur hópur
manna, sem markvisst stefnir að því að
koma á alræði, heldur í hinu, að menn
vilja að vísu lýðræði, persónufrelsi og
mannréttindi, en eru jafnframt fylgjandi
ráðstöfunum, sem hljóta að grafa undan
því þjóðfélagi, sem á þessu byggir.“ Þeir,
sem krefjast aukinna ríkisafskipta af
atvinnulífinu, eru að mati Ólafs að grafa
undan lýðræðisskipulaginu. Á bak við
félagshyggjuna er félagi Napóleon, sögu-
hetja Orwells, í felum, eins og hann sagði
fyrir skömmu í blaðagrein. í alþingis-
kosningunum n.k. sunnudag er kosið um
landvarnarstefnuna og stefnu vinstri-
stjórnarflokkanna, um frjálsræðisstefn-
una og stefnu vinstri stjórnarflokkanna.
Öllum þeim, sem ætla að taka málefna-
lega afstöðu til stjórnmálaflokkanna í
kosningunum, ber að lesa bók Ólafs, því
að hún er að mínu mati samfelld
rökfærsla fyrir landvarnarstefnunni og
frjálsræðisstefnunni.