Morgunblaðið - 23.07.1978, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. JÚLÍ 1978
Rætt við Jón Laxdal leikara um draumaleiksvið, leikinn að hugsa og fleira
„Maður var svo
fífldjarfur á
þessum árum„
Jón Laxdal leit út yfir Tjörnina gömlu
og brosti. Hann var nýkominn frá
Vestfjörðum, þar sem hann hafði hitt 6 af
systkinum sínum og aðra gamla kunningja;
suma hafði hann ekki séð í 20—30 ár. („Ég
þekkti andlitin í gegnum hvítt hár,“ sagði
hann). Nú var hann aftur í Reykjavík, á
leiðinni heim að Keisarastóli úti í Sviss. Og
hann brosti:
„Það er ekkert erfitt að koma nú til
íslands, eins og það var fyrir 6 árum. Þá
hafði ég ekki komið heim í 16—17 ár og þá
var kvíði í mér, mér fannst svo óskaplega
langt að vera að fara þetta inn í fortíð
mína og umhverfi sem væri eins og í
draumi." Hann horfði á timburhúsin
hinum megin við Tjörnina. „Og það var líka
svo, er ég kom fyrir 6 árum, að þessi hús
voru eins og leiktjöld úr draumi. Þau eru
það jafnvel enn, en rtú er ég orðinn svo
kunnugur þessu leiksviði draumsins, að það
er ekki eins framandi lengur."
Ég var dá-
lítið furðulegur,
held ég
Kannski hefurlíf Jóns Laxdal allt verið
slíkur dans hins raunverulega og óraun-
verulega. Allt frá því að hann, aðeins 15
ára gamall, reif sig alfarinn upp frá stórri
fjölskyldu á Isafirði, arkaði fyrst suður til
Reykjavíkur, svo út í Evrópu að drekka í
sig lífið.
„Ég veit ekki sjálfur hvernig stóð á
þessu“ sagði Jón. „Ég held það hafi verið
einhver furðulegur þanki um það, að það
hlyti að vera til eitthvað annað en bara litli
bærinn okkar, sem var nú yndislegur út af
fyrir sig. Ég var dálítið furðulegur, held ég,
jafnt fyrir eigið fólk sem flesta aðra landa
mína. Ég var mjög forvitinn og ófeiminn.
Það hefur líklega ekki verið mjög íslenzk
hefð, og stundum fannst mér sem því væri
ekki tekið mjög vel, heldur sem frekju eða
stórbokkahætti þegar ég var svona ófeim-
inn, spurði beint út og hafði svona opið
trúnaðartraust til hvers og eins sem ég
hitti."
Við sátum uppi á herbergi Jóns á Hótel
Holti; ungur, vitlaus og forvitinn blaða-
maður og heimsmannlegi leikarinn, kom-
inn með þýzkum kvikmyndaleikstjóra að
undirbúa gerð myndar eftir Paradísar-
heimt Laxness. Við ræddum um feril Jóns,
Island og meginland Evrópu, listamanninn
í samfélaginu, — og leikinn að hugsa.
Jón kveikti sjálfur á segulbandi. „Hver
veit nema við segjum eitthvað sem ég hefði
gaman af að velta fyrir mér“ sagði hann.
Og enn brosti hann. Hann geymdi pípurnar
sínar í sérstakri tösku. Og hann mundi
furðulegustu þætti úr ævi sinni, til dæmis
hvað hann hefði fengið greitt sem „statisti"
í Malmö fyrir rúmum 25 árum, bæði fyrir
æfingar og sýningar. Hvort hann væri
maður litlu atriðanna?
„Já, ég er mikið fyrir að reyna að
varðveita þessi smáatriði í lífinu, þessa
litlu þætti í atburðunum, sem vilja
gleymast."
Gat sameinað
óskhyggjurnar í
einu starfi
Hann leit af og til út um gluggann á
draumaleiktjöldin, á meðan hann rifjaði
upp fortíðina.
Hann sagði frá litlum vandræðapilti,
sem vildi heldur grúska í bókum uppi í
herbergi en leika sér í fótbolta eða
Tarzanleik. Hann minntist stráksins, sem
ætlaði að verða bóndi, prestur og seinna
listmálari og skáld, en aldrei sjómaður, þó
að allir karlmenn í ættinni hefðu stundað
sjómennsku. Svo kom Reykjavíkurferðin,
þar sem hann þræddi ólíkustu störf, lærði
til þjóns, vann við vefnað og var meira að
segja fyrirmynd fyrir unga málara uppi í
Myndlistarskóla. Og svo á 18. árinu þaut
hann út í heim.
„Ég held mig hafi meðal annars langað
til að sjá, hvort ég yrði jafn ókunnugur þar
og mér fannst ég stundum vera á
ættjörðinni. Jú, mér fannst ég finna það
sem ég var að leita að, það var svo býsna
margt sem ég rakst á, og ég var ekki lengur
ókunnugur eftir að ég var kominn í þessi
ókunnu lönd. Ég lærði málin fljótt, og það
var ágætt að vera ófeiminn í Danmörku,
Frakklandi og Þýzkalandi; þar var enginn
sem fannst það eitthvað rangt."
Það kom á daginn, að hinn ungi Jón
Laxdal hafði notað fjölbreytilegustu ráð
við að draga fram lífið á meginlandinu
fyrir 25 árum. Jafnhliða áðurnefndum
kynnum af leiklistinni í Malmö, þar sem
hann lék lítið hlutverk í Óþelló, málaði
hann litlar myndir og seldi jafnóðum
gömlum krambúðareiganda niður við
höfnina. Fyrirmyndin í Myndlistarskólan-
um forðum daga hafði af eðlislægri forvitni
velt svolítið fyrir sér bæði myndfletinum
og „þeoríunni". í París safnaði hann
gömlum dagblöðum og pappírum fyrir
stúdentafélag eitt. Þá sat hann öllum
stundum á söfnum og nýtti grúskáráttu frá
„Nú gat ég veriö bóndi, prestur og
hvaóeina."
fyrri tíð. Og gamla þjónsmenntunin kom að
gagni í litlum bæ í Sviss, þar sem hann var
þjónn á hóteli í einn dag. í lítilli borg
sunnan við París veiktist hann snögglega
af einhverri dularfullri veiki og féll í
ómegin. Hann vaknaði aftur í munka-
klaustri, þar sem „fullt af eldgömlum,
hvíthærðum og heilögum mönnum" önnuð-
ust hann í viku. Þaðan hélt hann svo aftur
til Málmeyjar. („Ég veit ekki hvernig stóð
á því að ég þurfti endilega að fara til
Málmeyjar, ætli það hafi ekki bara staðið
þannig á með ferjuferðir." sagði hann.) Þar
fór hann að vinna sér inn fé til
leiklistarnáms á Dramaten-skólanum. En
þegar hann skyldi hefja nám þar, tók hann
allt í einu föggur sínar og sigldi heim til
Islands að læra leiklist þar.
„Ég fékk þessa æðislegustu heimþrá sem
ég hef nokkurn tíma fengið á ævinni." sagði
Jón. „Það var allt í einu orðin lífs- og
sálarnauðsyn að fara heim. Ég rakst svo
hér á gangstétt á Indriða Waage, sem var
að fara að veiða lax eftir klukkutíma, og
spurði hann mjög ófeiminn, hvort hann
myndi ekki vilja gera úr mér leikara. Eftir
að ég hafði svo farið fyrir hann með eina
textann sem ég mundi, nokkrar ljóðlínur úr
Stjána bláa, með töluverðum hamagangi og
handapati, sagðist hann skyldu lesa með
mér fyrir inntökuprófið í skólann þá um
haustið."
Eftir að hafa þvælzt um þvera og
endilaga Evrópu og stun/iað ólíkustu störf,
fór Jón sem sagt aftur heim að læra að
standa á sviði. Hann játti því, að eitthvert
samhengi væri þar á milli:
„Fyrir utan þann tilgang sem ég sá í
leiklistinni sjálfri, var ég þarna búinn að
finna starf þar sem ég gat komið fyrir öllu
því sem mig hafði langað að verða. Nú gat
ég verið bóndi, prestur og hvaðeina, jafnvel
skáld og listamaður. Mér fannst það mjög
gott, að geta ameinað í einu starfi allar
þessar óskhyggjur ...“
Stakk af frá
Austur-Þýzkalandi
En Jón Laxdal varð aldrei fastur leikari
uppi á íslandi. Það var að mestu fyrir
áeggjan Indriða Waage, að hann hélt
fljótlega til framhaldsnáms hjá leikhús-
jöfrinum Max Reinhart í listaháskóla í
Vín. Hann sagði árin þrjú þar hafa verið
með þeim fegurstu sem hann myndi eftir.
„Jú, þarna má segja að maður hafi orðið
fyrir vissum áhrifum af evrópskri hámenn-
ingu. Maður rakst á andrúmsloft, sem enn
lifði þarna, þar sem fólk hafði tíma til að
vera að fást við músík heima hjá sér, auk
þess sem í þessari borg var óskaplegur
áhugi og ást á leiklist. Sú ást varð næstum
íí
Ég var ekki /engur
ókunnugur eftir að
ég var a
kominn
„Þú gazt til dæmis allt í einu séö tvo heljarstjóra menn..Myndir: Kristinn.
/ þessi
ókunnu iönd