Morgunblaðið - 23.07.1978, Blaðsíða 31
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. JÚLÍ 1978
31
því aö persónudýrkun, sem við leiklistar-
nemarnir fundum líka fyrir."
Og Jón rifjaði upp dvöl sína í Aust-
ur-Þýzkalandi:
„Ég var ráðinn þangað beint úr lokapróf-
inu. Þá hlaut ég ríkisverðlaunin, sem
enginn utan þessara þýzkumælandi landa
hafði fengið áður í 150 ára sögu þessa
listaháskóla sem Max Reinhart var hluti
af. Þessu fylgdu svolítil blaðaskrif, og í
framhaldi af því kom maður frá leikhúsi
í Austur-Berlín og bauð mér glæsilegan
samning, bæði hvað varðaði laun og
forvitnileg hlutverk. Mér leizt svo vel á
þessi kjör, að ég var ekkert mikið að velta
fyrir mér muninum á Vestur- og Aust-
ur-Þýzkalandi. Þetta var 1959, og það var
hersetulið í báðum löndunum, auk þess sem
skoðanir mínar á þeim tíma voru slíkar, að
ég hafði ekkert á móti því að kynnast
sósíalisma í raun. Ég fór því til starfa við
þetta leikhús.
Það var farið vel me mig þarna. Ég hafði
gott kaup og mikil athygli var veitt því sem
ég var að gera. Og þetta eru sem sagt tvö
ár sem ég lifi í svona gullnu búri, ef svo
mætti segja, og ég sé ekki mikið af
raunveruleikanum í kringum mig, er alltaf
við mína vinnu í þessum sérstaka heimi,
leikhúsinu. En á þessum tveimur árum
hafði ég kynnzt fólki frá öðrum sósíalísk-
um löndum, og brátt fór ég að taka eftir
einkennilegum handtökum og öðru slíku í
kringum mig. Þetta voru vinir mínir
margir hverjir, og það voru engar
skýringar gefnar; þeir voru bara teknir
fastir og horfnir allt í einu, enginn vissi
hvert. Og þá varð ég svo fjúkandi reiður
út af þessari framkomu yfirvaldanna, að ég
bara stakk af frá leikhúsinu. Ég sagði
skoðun mína á þessu áður við hvern sem
var, ráðamenn og aðra, og yfirgaf
Austur-Þýzkaland.
Jú, lífsmynd mín breyttist mikið við
þetta, því að margar vonir mínar og
hugsjónir fóru þarna úr skorðum, firrtust.
Frá því að ég var ungur maður og fór að
hugsa um heiminn og tilveruna höfðu mér
fundizt þessar hugsanir bæði Marx og
Leníns anzans ári spennandi, en mér
fannst þarna geysimikill munur á því,
hvernig þær voru framkvæmdar í verki. Og
það var ekki fyrr en '68, þetta svokallaða
vor í Prag, að ég fer að halda að kannski
sé möguleiki á að einhverri þjóð í Evrópu
takist að koma á, á grundvelli þessara
hugsana, lýðræði og sósíalisma með
manneskjuandliti, eins og þeir kölluðu það
þá. Ég fylgdist af mikilli athygli með
framvindu þar, og ég varð ekki minna
vonsvikinn en í fyrra skiptið, þegar
skriðdrekarnir réðust inn í Prag og
þjöppuðu niður þetta litla blóm sem þar
var að reka upp kollinn.
Eftir að ég fór að kynnast svona ofbeldi,
sem er rökstutt með einhverjum gáfulegum
hugsunum eða hugsjónum, finnst mér ég
vera farinn að taka eftir því, að fólk sem
hefur enga kímnigáfu, hvort sem það er í
pólitískum flokkum eða er að fást við listir,
er stórhættulegasta fólk sem til er í
veröldinni, — fólk sem aldrei stekkur bros
eða á hýra hugsun, sem á ekkert nema
þessa einbeitni og lagastafi, án ánægjunn-
ar af að hugsa. Eitt það merkasta sem mér
finnst að Brecht hafi sagt, er þegar hann
talar um það, að sá leikur að hugsa þurfi
alls ekki að vera jafn óskaplega erfitt og
leiðinlegt viðfangsefni og oft er talað um,
— að það að hugsa, velta hlutunum fyrir
sér, geti verið bráðskemmtileg iðja, hvort
sem er í sambandi við leikhús eða lífið og
tilveruna. Og ég hef alltaf orðið skelfingu
lostinn þegar ég hef rekizt á fólk sem hafði
enga kímnigáfu. Kímnigáfan er með því
dýrmætasta sem manneskjan á.“
Þá gerðust stór-
merkir hlutir
í miðbænum
Ungi vitlausi blaðamaðurinn fór í leikinn
að hugsa. En veðrið virtist gott, og það eina
sem hann gat hugsað um var gönguferð í
blíðunni. Leikarinn utan úr heimi féllst á
það.
Við gengum niður að Tjörn. Á leiðinni
sagði Jón frá leikhúsi sínu í Sviss, Zúrich
Schauspielhaus. Þangað réðist hann eftir
að einn helzti leiklistargagnrýnandi Sviss
hafði skrifað mjög lofsamlega um frum-
sýningu á þremur Einþáttungum eftir
Dúrrenmatt í bænum Aarav, þar sem Jón
lék aðalhlutverkið. Hann sagði þetta
leikhús í Zúrich alltaf hafa verið nokkurs
konar Brekkukot fyrir sér eða það leikhús
sem sér hefði fundizt hvað mestur heiður
að koma í, eftir að hann fór að kynnast
þýzkumælandi heimi. Ástæðurnar væru
ekki hvað sízt hugsjónalegar, þar sem þetta
leikhús hefði barizt af mikilli fífldirfsku
lega var, að það var eiginlega alveg sama
á hvaða tíma dags þú labbaðir á þessum
rúnti, þá varstu að rekast á ýmsa
merkilegustu karaktera landsins af til-
viljun, eað svo hreint ekki af tilviljun. Þú
gazt til dæmis allt í einu séð tvo
heljarstóra menn, annan með mikið hár og
bögglaðan hatt á höfðinu, hinn í fínustu
herramannsfötum eins og á meginlandinu,
og þeir sáu hver annan á svona 2—400
metra færi og réttu upp hendur og
heilsuðust eins og grískar hetjur. Jú, þetta
voru þá Kjarval og Eggert Stefánsson. Þú
gazt rekizt á Þórberg eða Stein Steinarr á
göngutúr, og þótt þú værir bara strákur og
eiginlega ókunnugur þessum mönnum var
allt í lagi að heilsa upp á þá og spjalla, það
var jafnvel setzt inn á Hressingarskála þar
sem þú fékkst þér kaffisopa og rabbaðir við
þessa stórmerkilegu menn. Og það var allt
í lagi; það var svo Iýðræðislegt allt og fas
þeirra slíkt, og þeir höfðu bara gaman af
að yngra fólk væri að forvitnast um þeirra
hugsanir og rabba við þá.
Þetta var svo töfrandi við þessa
Reykjavík eða miðbæ sem var til þá. Mér
finnst allt vera orðið meira lokað nú, fólk
er farið að loka sjálft sig inni í sínum
hreiðrum og hittist ekki eins mikið nema
það sé eitthvað skipulagt. Þarna voru
hlutir sem gerðust af sjálfu sér og voru
stórmerkilegir. Þeir gerðust kannski ekki
annars staðar í heiminum, enda höfuðborg-
ir stærri annars staðar og ekki eins mikil
tök að hittast fyrir þetta fólk sem er að
leika sér að því að hugsa.“
Við gengum yfir Tjarnarbrúna, horfðum
upp á Suðurgötu og veltum fyrir okkur,
hvar Brekkukot hefði staðið. Jón hélt
áfram að dást að leiktjöldunum sínum við
Tjarnargötu, og blm. datt í hug að spyrja,
hvernig hann langaði að nota þessi
leiktjöld.
„Ég færi nú ekki að breyta þessum
leiktjöldum eftir mínum óskum. En ég
myndi setja lifandi persónur á hreyfingu
inn á þetta svið og láta þær kannski upplifa
það svipað og ég upplifði það fyrir 6 árum
eða geri nú. Ég myndi láta þessar persónur
lenda í alls konar aðstæðum og atburðum
í þessum leiktjöldum, — jafnvel í leikriti
sem gerðist í draumi."
Og hann fór að rifja upp húsin sem hann
kom í á námsárunum, litlu herbergin,
íbúðirnar hjá þeim sem voru að festa sig,
og á kaffihús eins og Hressó, — og
Laugaveg 11.
„Það er einkennilegt að slíkur staður
skuli ekki vera til lengur. Þar er horfið
alveg eitt leiktjald úr sviðinu."
Og þar sem við gengum þarna umhverfis
Tjörnina og virtum fyrir okkur endurnar
og kríurnar og klæjaði í lófana eftir
brauðmola, barst talið að lýsingum
Thomasar Mann á einangraða listamann-
inum, sem yerður alltaf hálf utan við
samfélagið.
„Það hafa verið gerð stórkostleg lista-
verk upp úr þessu sálarástandi," sagði Jón.
„En þetta er náttúrulega afskaplega hátt
verð sem er greitt þarna fyrir mikil afrek,
og Thomas Mann talar nú einmitt um það
sjálfur að þetta hafi verið ein af stærstu
þrautum hans, einmanaleikinn sem fylgir
því að semja texta. Ég tel að það sé mjög
æskilegt í hvaða listgrein sem er,- að
listamaðurinn hafi sterk tengsl við hjart-
slátt umhverfis síns og leggi eyrað að
munni alþýðu, þess fólks sem er í kringum
hann. Það er mikill auður sem hægt er að
skera upp úr þeim tengslum, og ég held að
þetta tilheyri t.d. því stærsta ríkidæmi sem
Laxness hefur eignazt. Hann er sérstakt
dæmi fyrir mér um mann, sepi hefur verið
mjög forvitinn um heim sinn og komizt í
gullnámur fyrir texta sína og bókmenntir
fyrir bragðið. Enda virðist okkur mörgum
sem búum á meginlandinu og erum að
fylgjast með því sem þar gerist í
bókmenntum og listum, að bækur Halldórs
rísi hátt yfir flest það sem er að gerast nú
til dæmis í þýzkumælandi heimi."
„Já, þetta er áberandi með íslenzkar
bókmenntir. Ég hef varla nokkurs staðar
rekizt á listamenn, sem eru undÍT jafn
sterkum áhrifum þess umhverfis og
náttúru sem þeir lifa í. Maður rekst á það
í textum þessara manna, að enn þann dag
í dag virðist þjóðlifið, og sérstaklega
landslagið sjálft, vera mikið yrkisefni. Ási
í Bæ er gott dæmi um þetta, það er maður
sem lifir algerlega innan um þessar
persónur sem hann er að lýsa, hvort sem
er í ljóðum eða frásögnum."
„Þetta er
alltaf Jón“
Blm. langaði að vita, hvaða tilfinning
fylgdi því þegar strákurinn, sem lék sér í
sveitinni fyrir vestan og langaði að verða
bóndi, var nú mörgum árum síðar kominn
með þýzkan mann að reyna að „hagræða"
þessu sama landslagi sem bezt fyrir
framan kvikmyndavélina. '
„Það eru eiginlega tvær hugsanir sem
renna samhliða þegar ég er við svona
vinnu," sagði Jón. „Tökum sem dæmi
leiðina sem við fórum suður undir
Eyjafjöllum og alveg austur að Lómagnúpi.
í aðra röndina er það auðvitað alveg
stórkostleg upplifun fyrir mig að koma á
þessar slóðir í fyrsta skipti á ævinni, sjá
hlíðina hans Gunnars og Bergþórshvol. En
svo rennur hin hugsunin samhliða, þessi
raunsæja, ja, „hönnunarhugsun" er víst
sagt í dag. Þá verður að virða náttúruna
fyrir sér án allrar tilfinningasemi, sjá
hvaða flöt er hægt að nota til að ná spennu
í myndflötinn sjálfan. Og þá er ekkert víst
að „fallegi staðurinn" verði nógu fallegur
eða hentugur fyrir kvikmyndina.“
Við vorum búnir að fara okkar „rúnt“,
leika okkur að því að hugsa, og það var
kominn tími til að halda heim. Jón þurfti
að fara upp á hótel og undirbúa förina
aftur til Sviss daginn eftir.
„Ég hef náð hámarki þess frelsis, sem ég
hef alltaf verið að leita að,“ sagði hann. „Ég
er orðinn það óháður leikhúsinu, að ég hef
efni á að hafna hlutverkum og dunda við
að skrifa sjálfur, útvarpsleikrit, sögur, og
þýða bækur Laxness. Ég er nú fluttur upp
í sveit í Sviss, ég var búinn að taka bílpróf
og eignast bíl þegar við unnum við
Brekkukot, — ég komst anzi seint inn í 20.
öldina, og nú hefur mér sem sagt tekizt að
sameina þessar æskuóskir. Ég er ekki beint
orðinn bóndi, en ég er kominn á bóndabæ
og hef litlar garðholur. Og ég á hund.
Þarna bý ég sem sagt niðri við Rínarfljót,
alvég við landamæri Þýzkalands, og svo
förum við hundurinn í utaniandsferðir sem
taka svona 10—15 mínútur og komum
afskaplega reyndir og víðreistir til baka.
Mér finnst yndislegt að búa svona við
landamæri tveggja ríkja sem eru í friði,
þar sem ekki er hægt að sjá gaddavírsgirð
ingar, múra eða menn með vélbyssur “
Og þessi víðförli leikari, sem he; ■
túlkað allra þjóða persónur á framandi
tungum úti í heimi, — hann heitir samt
sem áður ennþá Jón.
„Já, þetta er alltaf Jón, — annars væri
ekki nógu mikill sannleikur í þvi sem ég
er að gera. Annars mætti kannski segja
eins og Margrét í lokin á Ðómínó: „Það var
ekki ég.“
Og hann brosti.
IIHH.
,Þaö er ekkert erfitt aö koma til íslands nú eins og var fyrir 6 árum.“
gegn nasismanum á sínum tíma, og þangað
hefðu ráðizt margir helztu leikarar,
leikstjórar og leikritahöfundar Þýzkalands,
sem höfðu flúið nazista. Þar hefðu mörg
helztu leikrit Dúrrenmatts og Max Frisch
verið frumsýnd, og meira að segja hefðu 7
af verkum Bertold Brechts einmitt verið
frumsýnd í Zúrich Schauspielhaus en ekki
í Austur-Berlín.
Og við vorum komnir niður að Tjörn.
„Það er einkum ein breyting á Reykjavík
sem ég tek eftir þegar ég kem með svo
löngu millibili," sagði Jón. „Ég sé ekki
betur en miðbærinn sé að verða tómur eins
og í erlendum stórborgum. Maður fer ekki
út á götu og hittir fólk nú, eins og þegar
rúnturinn svokallaði var við lýði. Þetta var
einhvers konar hringekja, og það skemmti-
Listamaðurinn
í þjóðlífinu
Þegar Jón Laxdal kom heim til íslands
fyrir 6 árum, var það til að leika Óþelló i
Þjóðleikhúsinu, í sama verki og hann hafði
leikið fyrir 11.50 sænskar krónur í Malmö
20 árum áður. En svo fór að í sömu ferð
lék hann tvö önnur hlutverk, Garðar Hólm
í Brekkukotsannál, heimsmanninn mikla
sem kemur til ættjarðarinnar að gefa
mörlandanum eilítið bragð af list sinni; og
Gest í Dómínó Jökuls Jakobssonar,
gestkomandi mann frá útlöndum í leikriti
um þokukennda minningu um gamla daga.
Forlögin eru ekki alveg sneydd kímnigáfu.
„Ég myndi setja lifandi persónur á
hreyfingu inn á þetta sviö.“
„Ég man vel eftir undirbúningnum fyrir
Dómínó," sagði Jón. „Eftir að ég var
kominn heim og við byrjuð á æfingum, var
Jökull ekki ánægður með 3. þáttinn og
byrjaði að skrifa hann alveg upp á nýtt
meðan á æfingum stóð. Ég man að við
settumst einu sinni niður höfundur,
leikstjóri og tveir leikendur og fórum að
spyrja höfundinn hvað yrði nú um okkur
í 3. þætti, hvort við lifðum út verkið o.s.frv.
Og svo skömmu eftir þennan fund fara allt
í einu að koma 10 blaðsíður, og svo aftur
5 bls. og svo aftur 10 bls. í viðbót. Við
biðum eftirvæntingarfullir, þegar leik-
stjórinn var að lesa fyrir okkur um þessi
nýju forlög okkar. Þetta er einhver
merkasta upplifun mín frá síðustu komu
minni hingað."
Við ræddum meira um leikhúsið:
„Leikhús og bókmenntir geta einmitt
með því að fjarlægjast áróður eins mikið
og hægt er, haft áhrif í þá átt að bæta
heiminn. En leiklist eða bókmenntir geta
aldrei komið með ■ uppskrift fyrir því,
hvernig tilveran eigi að vera, hvernig
kerfin eigi að vera, ef einhver kerfi eru þá
til.“