Morgunblaðið - 14.10.1978, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 14. OKTOBER 1978
Ilér birtist fyrri kafli af tveimur úr nýútkominni bók
danska rithöfundarins Torkild Hansens, „Réttarhöldin yfir
Knut Hamsun“, sem út kom í Noregi, Danmörku og Svíþjóð
fyrir skömmu. Morgunblaðið hefur aflað sér einkaréttar á
birtingu hókarkaflanna, en hinn síðari birtist á morgun.
MánudaKurinn 7. maí 1945 var
lokadágur styrjaldarinnar í Evrópu.
Þremur dögum áður höfðu Þjóðverj-
ar gefizt upp í Hollandi, Danmörku
og Þýzkalandi norðvestanverðu, en
annars staðar voru þeir enn með
mikið lið undir vopnum, þar á meðal
350 þúsundir í Noregi, þar sem hinn
airæmdi Terboven, „Reichskomissar
fúr die besetzen norwegischen
Gebiete" vildi halda baráttunni
áfram. Veður var fagurt. Vorið var
ioksins komið. Sviðinn vígvöllur var
farinn að grænka á ný. Guð verður
þreyttur á heimstyrjöldum, en
andrei á litlum blómum, segir
Tagore.
Mánudaginn 7. maí kiukkan 02.41
um nóttina undirritaði Jodl hers-
höfðingi allsherjaruppgjöf fyrir
hönd Þjóðverja í bækistöðvum
Eisenhowers hershöfðingja í litlu
skólahúsi í Reims. Síðar um daginn
símsendi eftirmaður Hitlers, Dönitz
stóraðmíráll, boðskapinn til þeirra
hersveita sem enn voru á austur- og
vesturvígstöðvunum, allt frá Krít til
Nordkap. f Noregi setti hann
Terboven af og skipaði í hans stað
hæstráðanda þýzka landhersins,
yfirmann fjallgönguliðsveitanna.
Frans Böhme, sem hafði
bækistöð í Lillehammer. í Osló sáu
vegfarendur á Karl Johan reyk-
bólstra mikla veltast upp úr skor-
steinum hallarinnar og töldu víst að
þar væru Quisling og ráðherrar hans
að brenna skjölin sín. Margir
nazistar féllu fyrir eigin hendi, aðrir
reyndu að kaupa sér aflausn með því
að bera fé á andspyrnuhreyfinguna.
A Skaugum, setri ríkisarfahjónanna,
sem verið hafði aðsetur Terbovens í
flýti. Hann varð dolfallinn við lestui
stuttrar klausu.
— Hvernig má þetta vera, hugsaði
hann, i dag, þremur dögum eftir
uppgjöfina í Danmörku?
A ritstjórnarskrifstofum eru
ákvarðanir teknar í flýti. Þessi
aðsenda klausa sem hafði verið að
berast, gat ekki beðið þar til blaðið
kæmi út næsta dag, og það var engin
þörf á því að senda hana til þýzku
ritskoðaranna. Smith hringdi niður í
setjarasalinn. Nei, það var ekki búið
að brjóta um forsíðuna. Hann
skrifaði í flýti nokkra tölustafi á
handritið. Klausan skyldi sett á
hálffeitt Ideal-letur, 10 punkta á 13
punkta fæti, stærsta letur sem
blaðið átti, tveggja dálka á forsíðu.
Þegar sendillinn fór með örkina datt
Smith í hug, að einhvern tíma hefði
höfundur þessarar greinar skrifað
eitthvað um að við gætum ekki gert
okkur vonir um aðra umbun en
hreina samvizku okkar sjálfra.
— Nú er það hann sjálfur, sem um
er að ræða, hugsaði Smith dapur í
bragði.
Mánudagur 7. maí 1945. Síðustu
stundir styrjaldarinnar. Kl. 14
hittast leiðtogar andspyrnuhreyfing-
arinnar í ieynilegum bækistöðvum
frelsishreyfingarinnar, í íbúð ekkj-
unnar Endresen við Gabelsgötu 39. I
kristalsvasa eru tvenn heyrnartæki,
sem tengd eru við útvarpsstöðina í
Lundúnum. Nokkur ágreiningur er
um það hvort í frelsisboðskapnum til
norsku þjóðarinnar eigi að þakka
„Honum, sem stýrir örlögum þjóð-
anna“. Ki. 15.50 útvarpar Oslóarstöð-
in ræðu hins nýja þýzka utanríkis-
ráðherra, Schwerins von Krosigks,
„En ljúfar stund-
ir eiga allir.
Bandingi situr í
vagni sínum á
leiðinni á aftöku-
staðinn. Nagli í
sætinu stingur
hann. Hann færir
sig um set og þá
fer betur um
hann“.
Knut Hamsun.
ungs frá Lundúnum, Urquhart
hershöfðingi með fyrstu flugdeild-
ina, rauðu djöflarnir frá Arnhem,
fangarnir frá Grini upp Karl Johan í
fangagöllum með ísaumuðum
númerum, tugþúsundir á götunum,
þjóðsöngvar bandamanna í öllum
hátölurum, fánar bandamanna í
öllum gluggum, alls staðar við hún,
sól og vor og laufguð tré, ræður og
aftur ræður, stórhátíð og þögul sorg.
1340 glataðir í þýzkum fangabúðum.
366 skotnir í aftökum í Noregi. 130
dauðir í fangelsi í Noregi, þar af 39
pyntaðir til dauða. Nú var það búið.
Tjón af völdum styrjaldarinnar 21
milljarður norskra fyrirstríðskróna,
fimmtungur þjóðarauðsins. Hersetu-
gjald 5 milljónir á dag. Norð-
ur-Noregur í rúst: 500 verksmiðjur
sprengdar í loft upp, 15 prestsetur,
150 skólar, 21 sjúkrahús, 180 vitar,
350 fiskiskútur, 12 símstöðvar, 350
brýr, 20 þúsund símastaurar. Nú var
það búið. Á þriðjudagsmorgun óku
sveitir andspyrnuhreyfingarinnar í
storr.iúlpum og pokabuxum, með
vélbyssur inn í bæina, og hófu að
handtaka félaga í „Nasjonal
Samling", flokki Quislings. Þeir
gerðu upptæka spjaldskrá með 61
þúsund nöfnum í flokksskrifstofunni
í Osló. Frá Stokkhólmi komu flótta-
mennirnir heim með Kjesæter-
skrána með 71.200 spjöldum og frá
Lundúnum kom yfirmaður ríkislög-
reglunnar með 13.000 spjöld. Nú var
það byrjað. Samkvæmt afturvirkum
lögum, sem útlagastjórnin í Lundún-
um gaf út, skyldi aðild að NS
þau fimm ár sem ógnarstjórnin
hafði verið við völd, hélt landstjór-
inn sinn síðasta fund með Quisling.
Þar var líka belgíski nazistaforing-
inn Leon Degrelle, sem daginn áður
hafði komið á herskipi frá Kaup-
mannahöfn. Schnorkel-kafbátur gat
enn komizt til Suður-Ameríku.
Quisling sagði „nei takk“. Það var
möguleiki að komast með flugvél til
Spánar. Það vildi Degrelle gjarnan,
en Quisling sagði „nei takk“.
Terboven kvaddi þessa tvo menn, og
kallaði síðan fyrir sig yfirmann
lífvarðar síns og bað hann að flytja
kassa með 30 kílógrömmum af
trotyli í loftvarnarbyrgi sitt, sem var
steinsteypt, tveir metrar á hvorn
veg, og stóð í brekkunni á bak við
aðalbygginguna á Skaugum.
Uppi á ritstjórnarskrifstofum
Aftenposten var þessi dagur eins og
hver annar, skrifaði Smith ritstjóri
síðar. Handrit voru send í þýzku
ritskoðunina, handrit fóru í setn-
ingu, handrit fóru í körfuna með efni
í blaðið næsta dag, Aftenposten 8.
maí. Það blað kom aldrei út, en við
lögðum að því drög á jafn sjálfsagð-
an hátt og við höfðum undirbúið blað
morgundagsins allt hersetutimabil-
ið, skrifar Smith. Við settum okkur
að þreyja þorrann, og fram að þessu
hafði pressa Aftenpostens ekki
staðið kyrr einn einasta reglulegan
útkomudag. Meðan þeir töluðu
saman kom sendillinn inn með
morgunpóstinn. Smith kannaðist
strax við snotru rithöndina á litlu
hvítu umslagi, sém hann reif upp í
sem er viðurkenning á uppgjöfinni.
Langflest útvarpstæki í Noregi hafa
verið gerð upptæk, en á Skaugum
hlýðir Terboven á ræðuna til enda,
slekkur á tækinu, skipar lífverði
sínum að fara út í litla steinbyrgið
til að ganga frá tundurkveikjunni og
sækja svo nokkrar flöskur af Wein-
brand. í Líllehammer gefur Böhme
hershöfðingi 250 þúsund mönnum í
landhernum, 85 þúsund í flotanum,
50 þúsundum í flughernum, 12
þúsund í útlendingavinnusveitum
Todt-sam,takanna og 5 þúsund her-
lögreglumönnum fyrirmæli um að
yfirgefa ekki búðir sínar. Ein Befehl.
Böhme er nýkominn úr hörkubar-
dögum við Rússa á norðurvígstöðv-
unum. Heimavarnarliðið, samtals 40
þúsund manns, þyrpist út úr skógun-
um og hraðar sér í áttina að
bæjunum til að taka höndum þekkta
nazista og stífa hárið af fylgikonum
Þjóðverjanna. Leon Degrelle hringir
frá Fornebu heim til Quislings í
Gimli á Bygdöy og segir, að innan
stundar fari þýzk Junker 52
sprengjuflugvél til San Sebastian á
Spáni. Enn er tími fyrir Quisling og
konu hans. Þetta verður síðasta
þýzka flugvélin, sem fer frá Fornebu.
Quisling segir „merci non“. Á
herragarðinum Norholm um það bil
tvö hundruð kílómetra fyrir sunnan
Osló hefur útvarpstækið heldur ekki
verið gert upptækt. Ellinor, sem er
þrítug að aldri, hefur hlýtt á ræðu
Schwerins von Krosigks. Ellinor
talar þýzku eins og innfædd. Hún er
gift þýzkum kvikmyndastjóra og
hefur verið búsett í Þýzkalandi árum
saman. Hún hefur lifað af tvær
heilaskurðaðgerðir og er nú vistkona
á hressingarhæli á Jótlandi. Ellinor
segist svo frá, að það hafi verið hún,
sem fór upp og sagði föður sínum
fréttirnar. Hann var svo heyrnar-
sljór að hann gat ekki hlustað á
útvarp. Þau urðu að kalla allt upp í
vinstra eyrað.
— Þjóðverjar hafa gefizt upp,
hrópaði Ellinor.
Þessi hálfníræði maður sat í
körfustólnum sínum og starði hreyf-
ingarlaus fram fyrir sig.
— Nei! svaraði hann.
Ellinor hélt að hann hefði ekki
skilið hvað hún sagði.
— Þjóðverjar hafa gefizt upp,
endurtók hún.
Gamli maðurinn hreyfði sig ekki.
Hann hafði skilið.
Mánudagur 7. maí 1945. Síðustu
mínútur styrjaldarinnar. Nú er
Aftenposten kominn út á göturnar í
Osló. Stutta klausan, sem Smith
ritstjóri fékk í pósti þennan sama
morgun og kom í setningu á síðustu
stundu trónir tveggja dálka á
forsíðunni með hálffeitu Ideal-letri,
10 punkta á 13 punkta fæti. Þettá eru
eftirmæli, nokkur minningarorð um
Adoif Hitler, sem látinn var fyrir
rúmri viku. Nei, það hafði ekki þurft
að senda þetta handrit í ritskoðun.
Hér var Hitler lýst sem baráttu-
manni fyrir mannúð, boðbera fagn-
aðarerindisins um réttlæti til handa
öllum þjóðum, sem umbótamanni úr
fremstu röð.
— Við, nánir stuðningsmenn
hans, hneigjum nú höfuð okkar að
honum látnum, sagði skáldið í lokin.
Smith ritstjóri hafði látið þetta
heimsfræga nafn standa undir
greininni með eigin hönd mannsins.
Hyllingin til Hitlers var rituð af
Knut Hamsun, gamla heyrnleysingj-
anum á Nerholm, mesta skáldi
Noregs, Nóbelsverðlaunahafanum,
sem bækur höfðu verið þýddar eftir
á 32 tungumál.
Nokkrum mínútum síðar var
stríðið búið. I íbúð Endresens ekkju-
frúar við Gabelsgötu 39 höfðu
foringjar andspyrnuhreyfingarinnar
komið sér saman um að í staðinn
fyrir þakkir til Hans, sem ræður
örlögum þjóðanna, skyldi koma „Guð
blessi okkar ástkæru fósturmold" og
kl. 18 var yfirlýsing þeirra prentuð í
200 þúsund eintökum, sem límd voru
á lrúsveggi í Osló:
— Barátta okkar er sigri krýnd.
Noregur er frjáls á ný!
Já, við elskum þetta land! Við
syngjum og dönsum á götunum,
mölvum rúðurnar í þýzku bókabúð-
inni á horninu á Arbeidergötunni og
Karl Johan og efnum til bókabrennu.
Gestapo-fangarnir koma út úr hús-
unum við Möllergötuna og Victoria
Terrasse, vopnahlésnefnd banda-
manna er komin með Katalínu og
Sunderland í hafnarflugstöðina fyrir
utan Fornebu og Hilton stórdeildar-
foringi er með fullt af hrísgrjónum í
hárinu þegar hann loksins kemst í
Bristol-gistihúsið, Ólafur ríkisarfi
flytur útvarpskveðju Hákonar kon-
sjálfkrafa kosta refsingu, og nú
hlutu 30 þúsund manns dóm á einu
ári, en 4 þúsund voru dæmdir á ári
þegar stríðið byrjaði.
Það tók ríkissaksóknarann 8 ár að
komast í gegnum þessi mál, og
samanlagður málskostnaður fór
yfir 3 milljarða króna. Þar við
bættust hreinsanir sem einstakling-
ar stóðu fyrir innan ríkis- og
sveitarstofnana, einkafyrirtækja,
verkalýðsfélaga, íþróttafélaga, sam-
taka listamanna. Innan hersins
þurftu 10 þúsund foringjar að fara í
gegnum nálarauga rannsóknar-
nefndar. Af 189 embættismönnum
innan löggæzlukerfisins voru 86
látnir víkja, af 5.500 lögreglumönn-
um 2 þúsund, þar af 50 lögreglustjór-
ar. Áf um það bil 130 þúsund
mönnum, sem var að finna í
landráðaskránni, komu 98.765 fyrir
rétt. 30 dæmdir til dauða, en 20.120
fengu fangelsisóóma, og 28.568 voru
dæmdir til að greiða sektir, sem
samanlagt námu um 280 milljónum
króna. Meðal þeirra, sem dæmdir
voru til refsingar, var rithöfundur-
inn Knut Hamsun, Marie kona hans
og synir þeirra, Tore og Arild
Hamsun.
Nú var það byrjað. Kl. 21.10 á
mánudagskvöldið fékk Böhme hers-
höfðingi í Lillehammer fyrirmæli
frá yfirherstjórninni í Flensborg:
Þýzku hersveitirnar í Noregi skyldu
gefast upp án þess að veita viðnám
og án þess að eyðileggja nokkurn
hlut. Ein Befehl. „Festung
Norwegen", sem hægt hefði verið að