Morgunblaðið - 06.01.1979, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. JANÚAR 1979
Sveinn Einarsson Þjódleikhússtjóri:
Fyrir nálega tveim mánuðum
kom að máli við mig Guðmundur
Emilsson og bað um viðtal um
óperustarfsemi á íslandi, kvaðst
vera með i undirbúningi syrpu
viðtala fyrirMorgunblaðið,þar sem
ólík sjónarmið ýmissa aðilja, sem
maður skyldi ætla að væri óperu-
flutningur í mun, kæmi fram. Það
viðtal var að sjálfsögðu góðfúslega
veitt, lýst þeim erfiðleikum, sem
við Þjóðleikhúsmenn eigum eink-
um við að etja við óperuflutning,
en Þjóðleikhúsið hefur einkum
staðið fyrir óperu- og öðrum
söngleikaflutningi hér á landi
undanfarna áratugi, svo og
hugsanlegum lausnum til eflingar
söngleikahaldi. Þjóðleikhúsið var
sem kunnugt er hvorki reist né
hugsað sem óperuhús og hefur
aldrei verið skipulagt sem slíkt.
Um framtíðaráform í þessum
efnum var hins vegar lítt for-
vitnast. Síðan hafa liðið nokkuð
margar vikur án þess viðtalasyrpa
þessi hafi litið dagsins ljós, hins
vegar hafa birst tveir greinar-
stúfar eftir Guðmund Emilsson
sjálfan, þar sem hann virðist
leggja harla persónulega út af
þessum viðtölum og lítt vega og
meta rök né heldur auðskiljanleg-
ar forsendur. En með því ég hef
aldrei áður kynnst slíkum vinnu-
brögðum og margt er missagt í
fræðum þeim, neyðist ég til að
stinga hér niður penna, áður en
ræða þessi kynni að fara að hafa
áhrif á þá, sem ekki eiga auðvelt
með að glöggva sig á þessum
málum.
1. Fyrst nokkur furðulegheit í
málflutningnum: „Óperulist hófst
með miklum glæsibrag á Islandi
um og eftir 1950, hjaðnaði á næstu
áratugum og er nú að lognast útaf.
Þetta stafar m.a. af nýjum lögum
frá Alþingi, og ákvæðum þeim að
lútandi; lögum sem voru ef að
líkum lætur, smíðuð í samvinnu
við forsvarsmenn Þjóðleikhúss-
ins.“ Þetta er rangt. Það er
hróplegur munur á tillögum undir-
ritaðs og Starfsmannafélags leik-
hússins og þeim lögum um Þjóð-
leikhús, sem alþingi loks sam-
þykkti eftir sjö ára þóf.
Annað dæmi í beinu framhaldi:
„Þar er gert ráð fyrir sérstakri
fjárveitingu eigi að sýna óperu.“
Þetta er rangt. í 18. gr. laganna
segir: „Kostnaður af rekstri Þjóð-
leikhússins skal greiddur úr ríkis-
sjóði, eftir því sem ákveðið er í
fjárlögum og aflafé leikhússins
hrekkur ekki til. Eigi skal ráða í
nýjar stöður samkv. lögum þessum
fyrr en fé er veitt til þess í
fjárlögum."
Þessi grein á því ekki við um
óperuflutning einan, heldur öll þau
atriði, sem til nýmæla teljast í
lögunum, ráðningu skálda eða
tónskálda, skipulagsstjóra o.s.frv.
Lögin hafa í engum greinum tekið
gildi, nema hvað nýtt þjóðleikhús-
ráð hefur sest á rökstóla og ráðnir
hafa verið leikhússtjóri og fjár-
málafulltrúi. En í „persónulegu
viðtali", sem greinahöfundur orðar
svo, lét ég þess hins vegar getið við
hann, að sérstaka fjárveitingu
þyrfti, til að geta ráðist í óperu-
sýningar.
Þriðja dæmi: „Hér á eftir fylgir
tæmandi listi yfir tónlistar-
flutning í Þjóðleikhúsi okkar frá
árunum 1958 til 1978. Þjóðleikhús-
ið lét listann í té.“ Þetta er rangt.
Listi sá, sem Guðmundur birtir, er
yfir óperur og óperettur á þessu
tímabili og örfáa söngleiki en ýmis
ágæt verk ekki talin, innlendir
söngleikir og sígild verk með
tónlistarívafi, eins og hver maður,
sem eitthvað hefur fylgst með
hlýtur stráx að reka augun í,
ballettverk og heil tónlistarverk.
Enn eitt dæmi, fyrst minnst var
á ballett. Orðrétt: „Engin ópera
verður frumflutt í ár af þessum
sökum" (þ.e. vegna hinna nýju
laga og aðhaldsstefnu í ríkis-
rekstri). „A sama tíma hefur risið
upp glæsilegur ballettflokkur og
fyrirferðarmikill innan veggja
Þjóðleikhússins, að því er virðist
upp úr þurru. Er þetta kyndugt,
þar eð upphaf danslistar á íslandi
var ólíkt fálmkenndara en fyrstu
spor söngvara okkar á óperusviði
— að sögn.“ Að sögn hverra, með
leyfi, hver hefur talið sér hag í að
bera slíkt saman? Það er ekki rétt
með farið, að dansflokkurinn hafi
sprottið upp úr þurru. Það er
óþarfi að láta sér skjótast yfir jafn
veigamikla staðreynd, að ballett-
skóli hefur verið rekinn á vegum
Þjóðleikhússins síðan 1952. Dans-
arar höfðu hins vegar að bókstaf-
lega engu að hverfa hér, þar til
fyrir hálfu sjötta ári, að lagt var á
djúpið og atvinnuflokkur stofnað-
ur; það hefur verið saga baráttu og
fórnfýsi, því að á brattann hefur
verið að sækja, dönsurunum
nánast haldið í svelti og boðið upp
á ótrúlegt öryggisleysi um alla
framtíð sína. Allan þennan tíma
því, að þann stutta tíma, sem ég
hef setið í embætti Þjóðleik-
hússtjóra, hafa verk eftir þá báða,
Strauss og Offenbach, trónað við
hlið óperuverkanna og sómt sér
þar betur en mörg veigalítil
óperan hefði gert. Hugmyndir
Guðmundar Emilssonar um að
leikhúsið sé að eltast við íburð og
prjál í sýningum sínum og það
hleypi upp kostnaði eru talsvert út
í hött. Eg fæ grun um að hann
kunni harla lítil skil á því, sem
borið er í óperusýningar á hinum
stærstu og bestu óperuhúsum. I
rauninni er sárgrætilegt úr hve
litlu við höfum að spila í þeim
efnum, en því er nú einu sinni
þannig farið, að óperur eru oft
Gagnrýni vísað á bug
Gagnrýni greinahöfundar er
tvíþætt: Hann virðist standa í
þeirri meiningu, að óperulistin sé
að líða undir lok í Þjóðleikhúsinu
vegna þess, að leikhúsið neyddist
til að fresta flutningi eins óperu-
verks um nokkra mánuði. Og hann
lýsir yfir því að höpp og glöp
einkenni verkefnaval og fákunn-
andi og hlutdrægni (sic), t.d. hafi
þess ekki verið gætt að kynna
áhorfendum sína ögnina af hverju
frá ólíkum skeiðum óperusamn-
ingar. Undirritaður hefur ekki
haft afskipti af málefnum Þjóð-
leikhússins nema rúm sex ár af
þeim 28 sem hér um ræðir og telur
sér skylt að svara fyrir þann tíma
og þann tíma einan.
Fyrir sex árum var óperuáhugi
hér í lágmarki. Þá hafði ekki verið
Til varnar
óperufLutningi
hafa þó verið söngleikasýningar í
leikhúsinu og því örlítið meira
boðist söngvurunum; óperu-
flutningur er heldur ekki eina
tegund sönglistar, Ég veit ekki,
hvort lesa má úr þessum orðum
Guðmundar öfund yfir þeim
árangri, sem dansararnir hafa
náð, og hann hefur þóst lesa úr
„persónulegu viðtali" við einhverja
söngvara. Ég vona að svo sé ekki.
Það hefur verið landlægt hér í
fásinninu, svo geðslegt sem það er,
að listamenn hafa verið að troða
hver af öðrum skóna, og ýfingar og
öfund milli listgreina, og eru þess
mýmörg dæmi. En hvernig væri að
byrja á því að kanna hversu hár
hluti fjárlaga er helgaður menn-
ingarmálum, t.d. borið saman við
fjárveitingar til Kröflu eða annars
sem hið opinbera telur arðbærara
en menninguna — og spyrja síðan,
hvers vegna öllum þurfi að troða á
sama bás — það hljóta að vera
fleiri básar í þessu fjárhúsi.
Hér verður ekki meira tíundað
af þessu tagi, enda er mál að fara
að orða aðalatriði. Þó get ég ekki
stillt mig um að upplýsa, vegna
þess að Guðmundur Emilsson
dregur í efa þekkingu forráða-
manna Þjóðleikhússins í leikhús-
fræðum, að undirritaður hefur að
baki átta ára háskólanám í
leikhúsfræðum og skyldum grein-
um, þar á meðal almennri bók-
menntasögu, óperusögu, heimspeki
o.s.frv., og ég vona það verði ekki
túlkað sem ég sé að miklast af þó
að ég tíundi hér það sem ég hef
hvergi gert annars staðar, að
hærri einkunn hafði ekki verið
gefin á lokaprófi á þessu sviði í
þessum háskóla en undirritaður
fékk á lokaprófi. Ég veit ekki
hversu handgenginn Guðmundur
Emilsson er umræddum fræðum,
að hann geti sett sig í dómarasæti,
en get þó ekki stillt mig um að
benda á, að Ævintýri Hoffmanns
er ekki óperetta eins og hánn
virðist halda, heldur ópera, og að
harmleikir Racines hafa aldrei
verið fluttir á íslandi.
Hvað snertir þá skoðun Guð-
mundar Emilssonar, að skipa eigi
óperum undantekningalaust á
æðri bekk sem „heimsbókmennt-
um“ en óperettum og söngleikjum
á óæðri, þá á hann hana náttúru-
lega fyrir sig og á á hættu að verða
sakaður um uppdráttarsýki. En
ekki líta allir tónlistarmenn sömu
augum á silfrið: Ymsir myndu vísa
Grétry eða Paisello úr öndvegi,
jafnvel ýmsum verkum eftir
Donizetti og Rossini, en bjóða þeim
Jóhanni Strauss og Offenbach
sessuna. Ég minnist einmitt sam-
tals við þann gáfaða og mæta
mann dr. Róbert A. Ottósson, þar
sem við ræddum stefnumótun
leikhússins í flutningi söngverka,
að hann leyndi ekki ofangreindri
skoðun sinni. Og atvik hafa hagað
Sigríður Ella Magnúsdóttir og Magnús Jónsson íhlutverkum sínum í
CARMEN.
mannmargar, vegna sögulegs efnis
síns gera þær ríkar kröfur til
umhverfislýsingar og flókinna
búninga. Þó að tekist hafi kannski
í minni tíð að gera eina og eina
sýningu augnayndi, þá get ég
fullvissað mína lesendur um það,
að þar hefur verið velt hverri
krónunni; ýmsir kannast við dæm-
ið, þegar bæði Konunglega leik-
húsið og Þjóðleikhúsið settu sam-
tímis upp Leðurblökuna og var
danska sýningin 15-falt dýrari í
uppsetningu og flutningi en sú
íslenska sem stóð hinni fyllilega á
sporði sem leiksýning, hreinlega
betur leikstýrt. En víkjum nú að
aðalatriðinu, sem er gagnrýni á
verkefnaval Þjóðleikhússins á
bessu sviði.
sýnd ópera í leikhúsinu síðan 1969,
að Brúðkaup Fígarós var á fjölun-
um sællar minningar. Óperusýn-
ingar undangenginna ára höfðu
ekki vakið fögnuð né hlotið aðsókn,
t.d. Ævintýri Hoffmanns (1966) og
Marta (1967). Hins vegar hafði
meiri áherzla verið lögð á söng-
leiki og sumt þar tekist vel eins og
t.d. Fiölarinn á þakinu. En sýnt
var, að þegar vinsælar óperur eins
og Madame Butterfly (1965) í
ágætri sýningu vakti áhuga mjög
fárra, að leita varð nýrra leiða.
Ein ástæðan fyrir óförum óperu-
sýninganna var sú, að ekki var
valið vel fyrir þá söngvara, sem
hér voru fyrir hendi — og svo varð
einnig að horfast í augu við, að
kynslóðaskipti meðal söngvaranna
voru farin að gera vart við sig og í
sumum tilvikum bættist ekki
nægilegur nýr liösafli — enn í dag
höfum við t.d. ekki eignast bariton
sem kemst í hálfkvist við Guð-
mund Jónsson, sem senn nálgast
sextugt og ber þó enn af. Hins
vegar erum við betur sett hvað
tenóra snertir, góða bassasöng-
vara eigum við hér heima og svo
hafa verið að koma fram og eru að
koma fram efnilegar söngkonur,
bæði í sópran og lægri röddunum.
Það er nauðsynlegt að taka eins
mikið tillit til þessa og unnt er við
val verkefna — en umfram allt að
stuðla að því að gera söngleikina
að almenningseign að nýju — velja
í fyrstu vinsæl verk til þess að geta
síðar lagt í þau, sem ekki væru
eins kunn, en myndu víkka sviðið.
Það er nefnilega óviturlegt að
steypa sér út í að byggja áður en
landið hefur verið kannað og
numið. Ein fyrsta lexía í þessum
efnum, sem ég fékk hér í húsinu,
sagði skýra sögu. Það var heim-
sókn skosku óperunnar með Jóns-
messudraum Brittens, eitt ágæt-
asta óperutónskáld nútimans,
gamansamt verk byggt á þekktu
efni frá Shakespeare og flutt með
glæsibrag.
Hinn umræddi tónlistaráhugi
reyndist þarna hverfandi, í hvor- •
ugt skiptið, sem óperan var flutt,
tókst að fylla þetta hús. Þetta var
dapurlegt, en í ráði var þó að halda
áfram samvinnu við skosku óper-
una — þar vorum við einkum að
seilast eftir að gefa íslenskum tón-
og leiklistarunnendum tæRifæri að
kynnast verkum, sem við vegna
mannfæðar eða annarra aðstæðna
myndum síður ráðast í. Voru á
lofti hugmyndir um að næst kæmi
skoska óperan hingað með Krýn-
ingu Poppeu eftir Montiverdi.
Stöðugar gengisfellingar og verð-
bólga kom síðan í veg fyrir að
framhald yrði á þessum fyrirætl-
unum og er illt til þess að vita.
En það væri fyllsta ósanngirni
að halda því fram að þessi herferð
til að snúa áhuga almennings
aftur að óperum og söngleikjum
hafi ekki tekist. Hér tala tölur
skýru máli. Á þessum sex árum
hafa verið samtals 178 sýningar á
óperum og óperettum og tala
áhorfenda 85.661. Á sex árum þar
á undan var hinsvegar aðeins 61
sýning og tala áhorfenda 25.602.
Hægt er að taka hvaða sex ára
tíma sem er í sögu leikhússins án
þess að finna sambærilegar tölur
um áhorfendafjölda. Það verður
því ekki annað með sanni sagt en
að jarðvegurinn hafi verið vel
undirbúinn. Hinsvegar segja töl-
urnar ekki alla söguna. Það var
ekki sök leikhússins að ekki var
hægt að fylgja áætlunum þess um
að flytja Orfeus eftir Gluck á
árinu 1978. Þá hefði þetta tímabil
spannað meiri lengd í óperusög-
unni en nokkurt annað tímabil í
sögu leikhússins með Orfeus og
Þrymskviðu, þá elstu og yngstu af
óperunum sem öndvegissúlur.
Verkefnaval í leikhúsi, hvort
sem um er að ræða söngleiki eða
sjónleiki aðra markast af ýmsum
sjónarmiðum og aðstæðum, og
vikið að sumum hér að ofan;
bandarísk uppsláttarrit veita þar
of litla stoð. En taki menn sér
fyrir hendur að greina hvort eitt
leikhús hafi gegnt hlutverki sínu á
ákveðnu sviði, mun ekki óviturlegt
að byrja á því að kanna og setja
niður fyrir sér, hvert það hlutverk
raunverulega er. I þeim efnum
verður að vísast til laga um
þjóðleikhús. í gömlu lögunum
segir, að sýna skuli söngleiki og
leikdansa eftir því sem við verður
komið. Nýju lögin geta vart talist
komin í gagnið, eins og að ofan
greinir.
Hér liggur hundurinn grafinn,
Og spurningarnar snúa nú að ríkis-
og fjárveitingarvaldi og fjalla um
þá opinberu menningarpólitík,
sem hér er eða er ekki rekin.
Undirritaður hefur á undanförn-
um árum kynnst nokkuð vel
aðstæðum Þjóðleikhúss til að
sinna óperuflutningi og velt fyrir
sér ýmsum möguleikum til að
auka tíðni uppsetninga. Um það
verður fjallað í framhaldi þessarar
greinar.