Morgunblaðið - 22.07.1979, Qupperneq 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. JÚLÍ1979
17
Northrop N-3PB rennt út úr verk-
smiðjunum, en síðan komu þær
hver af annarri. Á þessum tíma
voru þetta hraðfleygustu herflug-
vélar á flotum sem til voru í
heiminum. Vegna stjórnarskipt-
ana var ákveðið að senda vélar til
Kanada í þjálfunarbúðirnar, en
fyrst var þeim reynsluflogið í
Kaliforníu, en þar voru verk-
smiðjurnar staðsettar. I febrúar-
mánuði árið 1941 var síðan sex
vélum flogið til „Litla Noregs" í
Toronto i Kanada. Á þessum tíma
fóru fram viðræður milli Norð-
manna og Breta um hvar hentug-
ast væri að staðsetja fyrstu flug-
sveitina. Það varð úr að flugsveit-
in, sú fyrsta og eina sem búin var
Northrop flugvélum, skyldi stað-
sett á Islandi og lyti yfirstjórn
breska flughersins. Ástæðan fyrir
því að sveitinni var valinn staður
á íslandi, var sú, að kafbáta-
hernaður Þjóðverja færðist stöð-
ugt út á Atlantshafið og æ norðar
og því nær Islandi.
Vélarnar koma
til Islands
Þann 19. maí voru síðan þær
átján vélar sem enn voru eftir
sendar með norska flutningaskij)-
inu „Fjordheim" áleiðis til Is-
lands. Skipið lagði upp frá Halifax
og kom hingað í skipalest, en þessi
skipalest varð fyrir hatrömmum
Þremur dögum eftir konu
„Fjordheim" til íslands var
vélunum skipað upp og þær fluttar
inn í Vatnagarða, en þar var eina
flugskýiið sem til var á Islandi.
Þar fór samsetningin fram, en
þann 2. júní var samsetningu
fyrstu vélarinnar lokið og flaug
hún sitt fyrsta reynsluflug þá um
daginn. 27. dag júnímánaðar fór
flugvél úr sveitinni í sitt fyrsta
flug í hernaðarlegum tilgangi
(operational flight), en sú vél er
einmitt sú sama og liggur nú á
Þjórsárbotni, Verkefni hennar var
að fylgja skipalest frá Reykjanesi
fjórtán sjómílur austur af Eldey.
Fiugsveitin hafði hér margþætt
hlutverk. I fyrsta lagi var henni
ætlað að stunda hernað gegn
kafbátum Þjóðverja sem hér voru
á sveimi, skipavernd var líka hluti
af verksviði sveitarinnar. Einnig
flugu þær á móts við þýskar
könnunarflugvélar sem komu hér
tíðum, en síðan var ljósmynda-
flug, ískönnunarflug og sjúkraflug
þáttur í hlutverki þeirra, m.a. kom
það fyrir, að þessar vélar fluttu
íslenska sjúklinga á sjúkrahús í
Reykjavík.
Sumarið 1941 var ákveðið að
skipta flugsveitinni upp í þrjár
sveitir. Sveit A, sem var í Naut-
hólsvík, sveit B sem var á
Akureyri og sveit C en hún hafði
aðsetur á Búðareyri við Reyðar-
fjörð. Sex vélar voru hafðar til

„Dýrasti kamar í heimi“, gerður úr flotholti af
Northrop flugvél sem fórst á Reyðarfirði. Drengurinn
sem stendur fyrir utan var „lukku-drengur“ flugsveitar-
innar. Hann heitir Kristinn Ásgeirsson, nú búsettur á
ísafirði.
árásum þýskra kafbáta. Vélarnar
voru í kössum, sundurteknar, en
ásamt vélunum komu hingað
varahlutir, skotfæri og 500 tonn af
djúpsprengjum, en slíkum
sprengjum voru þessar vélar
búnar, og voru þær ætlaðar gegn
kafbátum. Þann 25. apríl var
formlega stofnuð hér norsk flug-
sveit búin þessum vélum og hlaut
hún nafnið 330 (N), en þetta var
fyrsta flugsveit „Frjálsra Norð-
manna". Flugsveit þessi hafði
aðsetur í Nauthólsvík, en þar
hafði áður verið bresk flugsveit,
701. flugsveit breska flotans.
vara. Sumarið eftir, árið 1942, fór
fram endurnýjun á flugvélum
tveggja sveita af þeim þremur sem
hér voru. Sveitir A og B fengu
Catalina flugbáta en sveit C hafði
enn gömlu Northrop vélarnar.
Aðalhlutverk þeirra sveitar var að
taka á móti þýskum könnunar-
flugvélum sem komu frá Noregi
upp að austurströnd íslands. í lok
ársins 1942 var síðan ákveðið að
flugsveitin skyldi flutt til Skot-
lands, en þar átti hún að hafa
aðsetur til frambúðar. Sveit C,
sem staðsett var á Reyðarfirði
eins og áður sagði, átti hins vegar
Ein vélanna í flugvélarbyrgi í Nauthólsvík.
að vera hér áfram til vors ársins
1943. Vélin sem nú er í Þjórsá var
ein þeirra þriggja véla sem eftir
urðu á Reyðarfirði. Þær tvær sem
að lokum voru nothæfar, flugu til
Skotlands 11. og 12. júní sama ár,
en sá sem flaug vélinni sem fórst í
Þjórsá, flaug einmitt annarri
þessara véla.“
Örlög flugvélanna
— Hver urðu afdrif hinna
vélanna?
„Þær ýmist fórust eða voru
brotnar niður. Þrjár vélar fórust í
þjálfun í Kanada og með þeim sex
menn, en hinar þrjár sem eftir
voru þar, komu hingað í aprílmán-
uði árið 1942, í stað þeirra sem
farist höfðu. Ellefu vélar fórust á
Islandi. Ein þeirra var að koma úr
flugi og fórst á Vattarnesi við
Reyðarfjörð, og með henni þrír
menn. Þrjár týndust á hafi úti og
með þeim níu menn. Tveimur
hlekktist á hér í Skerjafirðinum,
aðrar tvær fórust í flugtaki á
Akureyri og ein fórst í landingu á
Reyðarfirði. Enginn maður týndi
lífinu með þessum vélum. Ein vél
sprakk í loft upp á Reyðarfirði
fyrir mistök og ein nauðlenti í
Þjórsá og er þar enn. Átta aðrar
vélar voru rifnar niður hér á
íslandi. Tveimur vélum var flogið
til Skotlands, eins og áður gat, og
voru þær geymdar þar til stríðs-
loka. Að stríðinu loknu var þeim
flogið til Noregs, þar var önnur
rifin niður en hinni var komið
fyrir í flugskýli, en hún átti að
fara á flugminjasafn, sem í fram-
tíðinni átti að rísa í Noregi. Allt
fram til ársins 1956 var þessi vél
inni í flugskýli til allrar
óhamingju hrundi flugskýlið um
veturinn og fjöldi véla sem í því
voru eyðilögðust. Þó var ekki svo
um þessa vél, hún var tiltölulega
lítið skemmd. Því miður virtust
ekki allir á þeirri skoðun, því vélin
var rifin niður þá un veturinn og
sjálfsagt notuð í brotajárn."
— Hvernig reyndust þessar
flugvélar hér á íslandi?
„Þær stóðu sig ágætlega miðað
við hinar erfiðu aðstæður sem hér
voru. Þær gerðu sjö sinnum árásir
á kafbáta, en sökktu engum svo
vitað sé. Þessar vélar voru vopnað-
ar djúpsprengjum sem beitt var
gegn kafbátunum. í átta skipti
gerðu vélarnar árásir á þýskar
könnunarflugvélar og hæfðu þær
með skotum. Ekki er vitað með
vissu hvort þessar árásir báru
nokkurn árangur, en samkvæmt
óstaðfestum heimildum er talið að
ein þeirra véla sem Northrop
flugvélarnar gerðu árás á hafi
ekki komið fram hjá Þjóðverjum.
Þetta kom fram við yfirheyrslur
yfir þýskum flugpiönnum í
Noregi, að styrjöldinni lokinni."
Feigðarför
vélarinnar
— Hvennig fór með Northrop
vélina sem nú stendur til að
bjarga?
„Þann 21. apríl var sú vél í sínu
síðasta flugi frá Búðareyri við
Reyðarfjörð til Reykjavíkur, þar
sem átti að rífa hana í brotajárn.
Flugmaður vélarinnar var W.W.
Bulukin liðþjálfi, en hann er
norskur af rússneskum ættum.
Loftskeytamaður í þessari síðustu
ferð var Leif Rustad, en siglinga-
fræðingur eða leiðsögumaður var
ekki í vélinni. Vélin lagði af stað
frá Búðareyri í góðu veðri en
einnig var veðurspáin á væntan-
legri flugleið vélarinnar yfir
hálendið hagstæð og taldi því
flugmaðurinn ástæðulaust að hafa
leiðsögumann með í förinni. Þegar
þeir voru komnir norður fyrir
Vatnajökul versnaði veðrið,
skyggni minnkaði, ský voru lágt á
lofti og þeir urðu að lækka flugið.
Flugmaðurinn, W.W. Bulukin,
hafði kynnst íslensku veðri og
taldi hann að brátt myndi birta
til, í samræmi við síðustu veður-
spá. En svo fór ekki. Því lengra
sem vestar dró, þeim mun verra
varð veðrið, þó að flugliðarnir
héldu enn í vonina um batnandi
veðurfar. Alltaf varð dimmara og
dimmara og að lokum var komið
snjókóf og bylur. Flugmaðurinn
tók þá ákvörðun um, að breyta
stefnunni til suðurs og ná strönd-
inni, því hana þekkti hann og gat
fylgt til Reykjavíkur. Er hér var
komið sögu flaug hann algerlega
blindandi og sá alls ekki til jarðar.
Allt í einu rofaði þó til og sá hann
ármót, tvær ár mætast, en þetta
voru ármót Þjórsár og Tungnaár.
Flugmaðurinn taidi að þetta væru
ármót Hvítár og Sogs, hélt sig á
réttri leið og ákvað að fylgja ánni
til sjávar. Samkvæmt því hefðu
þeir átt að komast til strandar á
fimm mínútum. Nú var skyggni
200—300 metrar og kafaldsbylur.
Að fimm mínútum liðnum skildi
Bulukin ekki af hverju þeir hefðu
ekki náð til strandar, en á þeirri
stundu varð honum litið á áttavit-
ann og sá að hann vísaði í hánorð-
ur. Þjórsá rennur til norðurs á
stuttum kafla, skammt neðan
Búrfells. Var nú flugmaðurinn
ekki lengur viss í sinni sök, hann
taldi sig villtan og ákvað að lenda
á ánni við fyrsta tækifæri. Rétt í
þann mund sem hann var að
Ein þeirra véla sem fórst á Reyðarfirði. Sjá má að annað flotholtið vantar á vélina. en
úr því var smíðaður „dýrasti kamar í heimi“.