Morgunblaðið - 22.11.1979, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ. FIMMTUDAGUR 22. NÓVEMBER 1979
„í fúlustu alvöru er sá möguleiki fyrir hendi að ég geti
tapað þessu prófkjöri á sunnudaginn og þá dett ég út af
þingi og þarf að fara að leita mér að annarri góðri
atvinnu," þannig komst Benedikt Gröndal formaður
Alþýðuflokksins og forsætisráðherra að orði í útvarps-
þætti þriðjudaginn 23. október s.l., þegar hann var
spurður um framboð dr. Braga Jósepssonar gegn sér í 1.
sæti lista flokks þeirra í Reykjavík. Ekki nóg með að
Benedikt ræddi um það í „fúlustu alvöru", að hann
þyrfti e.t.v. að leita sér að „annarri góðri atvinnu",
heldur sagðist forsætisráðherra enga dul draga á það
„að ég hef meiri áhyggjur af því (framboði Braga
innsk.) en nokkru öðru í landsins málum í dag.“ Þessi
orðaskipti lýsa barnslega einlægum en öryggislausum
stjórnmálamanni, sem aðeins hugsar um eigin hag og
stöðu. En þau eru fyrst og fremst fljótfærnisleg og
þjóna þeim einum tilgangi að skapa samúð með þeim,
sem þau mælti. Auðvitað kom í ljós í prófkjörinu, að
Benekikt Gröndal var aldrei í neinni hættu. Öttinn við
að missa „góða atvinnu" var aðeins til í hugarheimi
hans. Á þeim stutta tíma, sem Benedikt Gröndal hefur
verið ráðherra, hefur oftar en einu sinni komið í ljós, að
hann talar oft og jafnvel framkvæmir áður en hann
hugsar málin til enda.
Benedikt Gröndal settist fyrst á Alþingi 1956, þegar
hann komst að sem landskjörinn á lista „hræðslubanda-
lagsins", kosningabandalags Alþýðuflokksins og Fram-
sóknarflokksins. Benedikt var þá í framboði í Borgar-
fjarðarsýslu. Allt frá því á námsárum hafði hann verið
starfsmaður Alþýðublaðsins, en þegar hann komst á
þing var hann ritstjóri málgagns SIS, Samvinnunnar,
svo að hann var ágætur samnefnari í þeirri viðleitni
framsóknar og krata að ýta íhaldinu endanlega til
hliðar í íslenskum stjórnmálum. 1959 varð Benedikt
ritstjóri Alþýðublaðsins og gegndi því starfi í 10 ár eða
til 1969, þegar hann var skipaður forstöðumaður
Fræðslumyndasafns ríkisins, og sat í þeirri stöðu, þegar
hann varð utanríkisráðherra í stjórn Ólafs Jóhannes-
sonar 1978. Þrátt fyrir þessi föstu störf sín var Benedikt
Gröndal líklega þekktastur meðal þjóðarinnar sem
STJÓRNMÁLAMAÐURINN
BENEDIKT
GRÖNDAL
formaður útvarpsráðs, en því starfi gegndi hann svo til
óslitið frá 1957 til 1971.
En hvers vegna varð Benedikt Gröndal ekki fyrr
ráðherra? Svarið við þessari spurningu er ekki einfalt.
Líklega réð þó mestu, að hann var aldrei alveg dús við
samstjórn Alþýðuflokks og Sjálfstæðisflokks, viðreisn-
arstjórnina, sem sat þó að völdum 1959—1971. Þá var
kannske ekki heldur mikill áhugi á því innan þeirrar
stjórnar, að fá Benedikt inn í hana. í nýlegu viðtali við
Alþýðublaðið lýsir Benedikt viðhorfi sínu til viðreisnar-
stjórnarinnar með þessum hætti, þegar hann er
spurður, hvaða einkunn hann vilji gefa henni: „Ég
myndi skipta því eftir tímabilum í fyrstu einkunn og
aðra einkunn lakari ... En á síðari hluta viðreisnar-
tímabilsins seig mjög á ógæfuhlið. Þegar það fór saman
að síldin hvarf og við urðum fyrir verðhruni á erlendum
mörkuðum, 1967, stóðum við frammi fyrir alvarlegri
þjóðfélagskreppu. Mönnum sýnist eftir á, að samdrátt-
araðgerðirnar, og þá fyrst og fremst hrikaleg gengis-
lækkun, sem gripið var til vegna þessara áfalla, hafi
verið of harkalegar. En kjarni málsins er sá, að við
urðum fyrir áfalli. Það leiddi til atvinnuleysis og
landflótta. Þess vegna getur sú stjórn ekki fengið mjög
góða einkunn."
Óneitanlega er erfitt að sjá rökrétt samhengi í
þessum ummælum, en þau sýna þó, að sá, sem talar,
hefur ekki mikið póltískt hugrekki. Hann er að draga
fjöður yfir þær aðgerðir, sem hann studdi með atkvæði
sínu á Alþingi, af því að hann telur sér það henta í
núverandi stöðu. Með hliðsjón af því, hvernig Benedikt
varð formaður Aiþýðuflokksins er í raun ekki undar-
legt, að hann vilji gera sem minnst úr síðustu árum
viðreisnarstjórnarinnar.
Innan Alþýðuflokksins var mjög megn óánægja eftir
kosningarnar 1971, þegar hlutfallslegt fylgi flokksins
féll úr 15.7% atkvæða í 10.5% og þingmönnum fækkaði
frá því í kosningunum 1967 úr 9 í 6. Ekki var
andrúmsloftið betra eftir kosningarnar 1974 þegar
fylgið fór niður fyrir 10% (í 9.1%) í fyrsta sinn síðan
flokkurinn var stofnaður 1916 og enn fækkaði þing-
mönnunum og urðu þeir nú 5. Þær raddir urðu nú
háværar sem kröfðust þess, að Gylfi Þ. Gíslason, tákn
viðreisnarstjórnarinnar, yrði látinn víkja úr for-
mennsku í flokknum. í nóvember 1974 tók Benedikt við
formannsstörfum af Gylfa. Kjör Benedikts var talið
vísbending um það, að nú mundi flokkurinn halda inn á
vinstri brautir.
Benedikt Gröndal er trúr hinni sósíal-demókratísku
hugsjón að því leyti, að hann er svarinn and-kommún-
isti og telur kommúnista hættulegustu andstæðinga
jafnaðarmanna innan verkalýðshreyfingarinnar. í
þingræðu 1975 sagði hann: „Enda þótt Alþýðubanda-
lagið hafi lýst því yfir á flokksþingi að það sé takmark
bandalagsins að útrýma Alþýðuflokknum og skipa sess
hans í íslenskum stjórnmálum vinna þessir flokkar
samt oft saman á þingi. En við gleymum ekki hótuninni
og heitum á alla þá sem vilja stöðva valdaskrið
kommúnista á íslandi að veita okkur stuðning því að
það er Alþýðuflokkurinn sem fyrst og fremst stendur í
vegi fyrir framtíðaráformum Alþýðubandalagsforyst-
unnar."
Þetta mælti Benedikt Gröndal, þegar hann var í
forystu fyrir fimm manna þingflokki á Alþingi á sama
tíma, sem hann lagði áherslu á samvinnu flokksins við
verkalýðshreyfinguna. En Adam var ekki lengi í
Paradís. Umbrotin í Alþýðuflokknum fyrir kosningarn-
ar 1978 gjörbreyttu honum. í raun vissi enginn, hvaða
pólitík flokkurinn myndi reka að kosningum loknum.
Hann varð orðinn að eins konar segulstáli fyrir alla
óánægjuna í verðbólguþjóðlífinu. Flokkurinn breyttist í
umbótasinnaða pop-hreyfingu, sem þandi sig yfir síður
blaðanna og sló um sig í ríkisfjölmiðlunum. „Arkitekt-
ar“ mesta kosningasigurs flokksins 1978 telja Benedikt
Gröndal ekki í sínum hópi. Hann fékk að fljóta með, og
þegar hann gerði kröfu til þess sem formaður flokksins
að fá efsta sætið á lista hans í Reykjavík og kveðja
kjósendurna í Vesturlandskjördæmi var á það fallist,
með nokkrum semingi þó.
Kosningasigurinn mikli kom mjög flatt upp á
forystusveit Alþýðuflokksins. Flokkurinn varð að sýna
ábyrgð. Formanni hans var fyrstum falið að reyna
stjórnarmyndun. Þingmennirnir nýju vissu ekki hvaðan
á sig stóð veðrið og gripu til þess ráðs að sitja á
stöðugum fundum í húsakynnum Alþingis sjálfum sér
til halds og trausts. Þaðan voru Benedikt gefin
fyrirmæli, sem oft voru ósamhljóða, að minnsta kosti í
augum þeirra, sem fyrir utan stóðu. En allan tímann
stefndi Benedikt á vinstri stjórn, trúr fortíð sinni og
pólitískum forsendum. Hann vildi alls ekki samvinnu
við Sjálfstæðisflokkinn og sagt var, að hann vildi ekki
verða forsætisráðherra, en vegna stefnu Lúðvíks Jóseps-
sonar í utanríkismálum gat Benedikt ekki fellt sig
við hann sem forsætisráðherra. Raunar var látið að því
liggja, að Benedikt hefði í stjórnarmyndunarviðræðun-
um veikt mjög samningsaðstöðu sína með því að
einblína á utanríkisráðherraembættið. Inn í þetta
andrúmsloft sigldi svo Ólafur Jóhannesson með sínar
pólitísku freistingar.
Undir forystu Benedikt Gröndals hefur Alþýðuflokk-
urinn breyst í stjórnmálaflokk, sem ógjörningur er að
henda nokkrar reiður á. í fyrra gekk flokkurinn til
ríkisstjórnarsamstarfs undir forsæti þess manns, sem
var erkifjandinn í kosningabaráttunni og þar sem einn
þriggja samstarfsflokkanna var Alþýðubandalagið, sem
hefur það takmark að „útrýma Álþýðuflokknum" að
sögn Benedikts. Fyrir kosningarnar prédikaði flokkur-
inn „kjarasáttmála", sem átti að sameina hin stríðandi
þjóðfélagsöfl til sigurs á verðbólgunni. Eftir kosningar
var flokkurinn eins og blaktandi strá gagnvart
verkalýðsrekendum. Þegar stjórnin hafði setið í nokkra
mánuði náðist samstaða innan hennar milli framsóknar
og krata um efnahagsstefnu á grundvelli tillagna hinna
síðarnefndu og síðan voru kommar knúnir til að sætta
sig við þessa stefnu. Engu að síður rauf Alþýðuflokkur-
inn síðan stjórnarsamstarfið á þeirri forsendu, að
efnahagsstefna stjórnarinnar væri röng. Og ákvörðun
um þetta var tekin á meðan Benedikt formaður sat
allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna. Hann stóð frammi
fyrir orðnum hlut, þegar hann kom heim. Hallarbylting
hafði verið gerð í sama stíl og oft gerist meðal þeirra
þjóða, sem hafa ekki öðlast mikinn pólitískan þroska.
Ráðamenn þeirra þjóða fara stundum ekki úr landi
nema með fjölmennu fylgdarliði, sem telur alla þá, er
hugsanlega kynnu að gera byltingu. Þótt Benedikt sé vel
að sér í alþjóðamálum hefur honum greinilega ekki
hugkvæmst þetta!
Eftir stjórnarslitin gerðist það svo, að sá þingmaður,
sem á liðnum vetri stóð fastast að stefnu Alþýðuflokks-
ins og sagði meðal annars af sér sem forseti efri deildar
Alþingis máli sínu til stuðnings, Bragi Sigurjónsson,
nýbakaður iðnaðarráðherra féll í prófkjöri. Og í
Reykjavík var það Benedikt einn, sem mátti standa í
prófkjörsslag. Hinir sem á eftir komu skiptu sætunum á
milli sín þótt ein ástæðan fyrir sigrinum mikla hafi
verið sögð sú af „arkitektunum", hve mikill fjöldi
manna tók þátt í að mynda Reykjavíkurlistann 1978.
Benedikt Gröndal var mjög vel undir það búinn að
setjast í embætti utanríkisráðherra. Hann er vel að sér
í alþjóðamálum og hefur rækilega kynnt sér utan-
ríkisstefnu Islands en um það efni ritaði hann bókina
Stormar og stríð. Eftir að hann tók við ráðherraem-
bættinu hefur hann verið einarður talsmaður þeirrar
stefnu, að íslendingar séu virkir þátttakendur í
Atlantshafsbandalaginu í varnarsamvinnu vð Banda-
ríkin. Um þau mál hefur hann fjallað af skynsemi og
þekkingu. Hann hefur einnig verið óhræddur við að
skipa kommúnistunum í Alþýðubandalaginu á þann
bás, sem þeim hæfir, þegar sjálfstæði og öryggi
þjóðarinnar eru annars vegar.
En við framkvæmd utanríkisstefnunnar hafa honum
oftar en einu sinni verið mislagðar hendur. Skýrasta
dæmið um fljótfærni hans í þeim efnum er sú ákvörðun
hans á liðnu sumri að breyta þeim reglum, sem gilt hafa
um ferðir bandarískra varnarliðsmanna út fyrir
Keflavíkurflugvöll. Að því er virtist tók hann þessa
ákvörðun eftir að hafa lesið grein um ísland í
bandaríska dagblaðinu Los Angeles Times. Hann hafði
greinilega ekki haft fyrir því að leita eftir stuðningi við
hana innan eigin flokks hvað þá hjá öðrum. Nokkrum
dögum síðar neyddist hann til að afturkalla ákvörðun-
ina, þegar almenn andstaða reyndist gegn henni. Þótt
segja megi, að í því felist viðleitni til að laga sig að
aðstæðum, var öll málsmeðferðin álitshnekkir fyrir
Benedikt og nokkur staðfesting á því, að hann vill
fremur gefa eftir en heyja harða baráttu.
Benedikt valdi einnig þennan kost, þegar hann kom
heim af allsherjarþinginu, og sá, að þingflokkurinn
hafði svipt hann „góðri atvinnu". Hann gerði tillögu
þingmannanna að sinni og fylgdi henni fram innan
Alþýðuflokksins. En það var dæmigert um alla þá
málsmeðferð, að hvorki hann né flokksbræður hans
virtust hafa hugsað málið til enda. Lyktirnar urðu svo
þær, að þeir sátu einir eftir í ráðherrastólunum án
nokkurra raunverulegra valda.
Ræður Benedikts Gröndals gefa til kynna, að honum
fari betur að skýra allar hliðar mála en móta ákveðna
stefnu. Hann hefur aldrei breyst úr fréttaskýranda í
stefnumótandi stjórnmálamann.