Morgunblaðið - 19.06.1980, Blaðsíða 30

3 0 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. JÚNÍ 1980
Arnór Ilannibalsson:
Stjórnarskrá
og þingræði
1. Allt vald er með þj<)ðinni
Um aldir ríktu konungar og
keisarar í ríkjum Evrópu í krafti
þeirrar kenningar að þeir hefðu
fengið vald sitt af náð Guðs. Á 17.
öld skarst í odda milli konungs og
þings. Þeim deilum lauk með hinni
„dýrlegu byltingu" („Glorious
Revolution") 1688. Frá þeim tíma
má telja að þingræði fari að vaxa
fiskur um hrygg í Evrópu. Banda-
ríska stjórnarskráin frá 1776 og
franska byltingin 1789 innleiddu í
stjórnskipan Vesturlanda þá
reglu, að allt vald sé með þjóðinni.
Æðsta valdstofnun ríkisins sé því
þjóðkjörið þing, skipað fulltrúum
þjóðarinnar. Úm langa tíð var
saml togstreita milli þjóðþinga og
konungsvalds, sem víðasthvar
byggði á gömlum hefðum og kröfu
um algjört einveldi.
í Danmörku urðu þáttaskil á
árunum 1848 til 1849, en þá gerði
þingið samning við konung um
afnám einveldis og ný stjórn-
arskrá var samþykkt þann 5. júní
1849. Þingræðisreglan sigraði þó
ekki alfarið, því að í stjórnar-
skránni var konungi falin i orði
kveðnu nokkur völd. í krafti
ákvæðis, sem enn er í íslenzku
stjórnarskránni, stjórnaði Krist-
ján konungur níundi þvert gegn
lögum og meiri hluta þjóðþingsins
á Estrup-tímabilinu svonefnda
(einkum 1885-1894). Árið 1901
vann þingræðið áfangasigur og í
kjölfar þess fengu íslendingar
heimastjórn skv. stjórnskipunar-
lögum frá 1903. Þingræði sigraði
samt ekki endanlega í Danmörku
fyrr en 1920 og var þingræðisregl-
an staðfest í nýrri stjórnarskrá
Dana árið 1953.
Þingræði átti víða erfitt upp-
dráttar í Evrópu á 19. og 20. öld,
en er nú viðurkennd grundvallar-
regla í stjórnarskrám allra Vest-
ur-Evrópuríkja.
2. Stjórnarskrá íslands
Þann 22. maí 1942 kaus Alþingi
fimm manna stjórnarskrárnefnd.
En þá varð ljóst að stórveldin
myndu ekki viðurkenna lýðveld-
isstofnun á íslandi fyrr en síðar.
Haustið 1942 var bætt við þrem
mönnum í nefndina, og sátu þá í
henni tveir þingmenn frá hverjum
þingflokki. Nefndin starfaði sam-
kvæmt stjórnarskrárbreytingu frá
16. des. 1942 þar sem segir, að
henni sé óheimilt að gera nokkrar
breytingar á stjórnarskránni aðr-
ar en þær sem leiðir af sam-
bandsslitum við Danmörku og því
að Islendingar taka í sínar hendur
æðsta vald í málefnum ríkisins
með lýðveldisstofnuninni. Stjórn-
arskrárgjafinn leit því frá upphafi
á lýðveldisstjórnarskrána frá 1944
sem bráðabirgðastjórnarskrá.
Þingmenn gerðu sér Ijósa nauðsyn
gagngerðrar endurskoðunar, en
hún hefur ekki enn farið fram,
eftir 36 ár.
Ástæðan til þess að Alþingi
ákvað að gera einungis óhjá-
kvæmilegar lágmarksbreytingar á
stjórnarskránni var sú, að þing-
menn töldu óæskilegt að það
upphæfust deilur um það, hvernig
stjórnarskráin ætti að vera, ein-
mitt á þeim tíma þegar nauðsyn-
legt var að þjóðareining yrði um
lýðveldisstofnunina.
Mörg ákvæða þessarar stjórn-
arskrár eru úrelt og dauður bók-
stafur. Það gæti orðið stjórnarfar-
Arnór Hannibalsson.
inu á íslandi stórhættulegt ef
valdsmenn (t.d. forseti) færu að
skilja þessi ákvæði bókstaflegum
og þar með úreltum skilningi.
3. Þingræðisreglan
í 1. gr. lýðveldisstjórnarskrár-
innar segir, að Island er lýðveldi
með þingbundinni stjórn. Þetta
ákvæði byggist á þeim grundvall-
arskilningi, að allt vald á uppruna
sinn hjá alþýðu manna, og Alþingi
er því æðsta valdastofnun þjóðar-
innar. Bæði forseti og ríkisstjórn
skulu lúta vilja þingsins. Sum
ákvæði t.d. um forseta verða þar
með ómerk og innantóm, en um
önnur geta verið tvímæli.
4. Synjunarvald
Það var ótvírætt skilningur
meiri hluta stjórnarskrárnefndar
1944, að ekkert synjunarvald væri
í höndum forseta. 26. gr. var því
orðuð þannig, að lög öðlast gildi,
hvort sem forseti undirskrifar þau
eða ekki, þ.e. jafnvel þótt hann
synji staðfestingar. En þjóðin skal
þá skera úr. Því er synjunarvald í
raun tekið af forseta og þjóðinni
gefið vald til að dæma, hvort þau
lög skuli gild, er hann vill ekki
undirrita. Því áleit Björn Þórðar-
son, lögmaður og forsætisráðherra
1944, að „það er ekki þingbundin
stjórn sem hér um ræðir heldur
bara þingstjórn" (þ.e. skv. 1. gr.
stjórnarskrárinnar). Reyndin hef-
ur og verið sú, að forsetar íslands
hafa ekki beitt synjunarvaldi. Er
það í samræmi við það, að þing-
ræðisreglan veitir forseta engin
pólitísk völd.
5. Bráðabirgðalög
I 28. gr. lýðveldisstjórnarskrár-
innar er heimild til handa forseta
að gefa út bráðabirgðalög. Þessi
grein var 23. gr. stjskr. frá 1920 og
var í stjskr. 1874 og var þangað
komin sem þýðing á samsvarandi
grein í stjórnarskrá Dana frá
1849. Bráðabirgðalög þekkjast
ekki hjá lýðræðisþjóðum, t.d.
hvorki hjá Bretum né Bandaríkja-
mönnum. Ákvæði þetta stangast á
við þingræðisregluna og því vafa-
samt að það eigi rétt á sér. En
meðan Alþingi kom saman ein-
ungis annað hvert ár (eins og var
til 1921) var viss ástæða til að
halda þessu ákvæði, svo að setja
mætti lög milli þinga. En nú eru
samgöngur í landinu komnar í það
horf, að kalla má Alþingi saman
til funda með dagsfresti, ef brýna
þörf ber til að setja lög á einhverj-
um þeim tíma árs, er Alþingi ekki
situr. Þörfin fyrir ákvæði 28. gr. er
því niður fallin.
Engum dettur í hug, að íslenzk-
ur forseti fari að stjórna með
bráðabirgðalögum í anda Krist-
jáns níunda, enda bryti það gegn
Grænlenzka útvarpið
byrjar sjónvarp 1982
ÚTVARPSSTJÓRI Græn-
lenzka útvarpsins, Peter
Frederik Rosing, var hér á
ferð í síðustu viku vegna
undirbúnings þess að því
að grænlenzka útvarpið,
hefji reglulegar sjón-
varpssendingar, — sem
vonir standa til að muni
geta byrjað að senda út
árið 1982. Ásamt útvarps-
stjóranum, sem starfað
hefur um árabil við
fréttastofu útvarpsins og
dagskrárgerð síðar og
verið útvarpsstjóri frá
síðustu áramótum, kom
tæknilegur ráðunautur
stofnunarinnar, Thomas
Mikkelsen.
Erindi þeirra hingað var fyrst
og fremst að eiga viðræður við
forstöðu menn ísl. sjónvarpsins
varðandi rekstur og tæknilega
þætti þess. — Taldi útvarps-
stjórinn eðlilegt m.a. vegna að-
stæðna hér á landi, að leitað yrði
til íslendinga. Höfðu þeir félag-
ar einkum rætt við þá Pétur
Guðfinnson framkvæmdastjóra
og Hörð Frímannsson yfirverk-
fræðing Sjónvarpsins. Kvað
hann viðræðurnar við íslend-
ingana hafa verið mjög gagnleg-
ar. Væri það reyndar svo að í
þau skipti sem útvarpið í Græn-
landi hefði þurft að leita aðstoð-
ar útvarpsins hér á einn eða
annan hátt, hefði jafnan verið
gott þangað að leita.
Eitthvað á þessa leið fórust
Peter Federik orð er Mbl. ræddi
Útvarpsstjórinn
kom hingað til
fundar við for-
ráðamenn sjón-
varpsins hér
við hann áður en hann og
Thomas Mikkelscn héldu heim
aftu með SAS flugvél til Nars-
arssuaq. Rosing útvarpsstjóri
sagði að í þcirri áætlun, sem
gerð hefði verið um sjónvarp í
Grænlandi, væri hugmyndin að
aðalsendistöðin yrði að sjálf-
sögðu í Nuuk-Godthaab. í fyrsta
áfanga yrði lagt kapp á að
sendingar sjónvarpsins næðu til
fjölmennustu bæja og sveita,
sem eru á vesturströnd iandsins.
Fjarskiptaþjónustan í Græn-
landi eftir vesturströnd landsins
nær mjög langt norður eftir
ströndinni. Útvarpið hefur að-
gang að örbylgjusambandi og er
gert ráð fyrir að þegar sjón-
varpssendingar hefjast fari þær
fram eftir þessari örbylgjurás.
— í fyrsta áfanga munu þær þá
þegar ná til um 80 procent
þjóðarinnar. Hún býr á strand-
lengjunni og innsveitum vestur-
strandarinnar allt frá Nanortai-
ik, sem er suður undir Kap
Farvel — Hvarfi og norður til
vesturstrandarbæjarins Uman-
ak, sem er rúmlega 600 km fyrir
norðan Nuuk. Þannig mun ör-
bylgjusvæði grænlenska sjón-
varpsins spanna — í loftlínu
rúmlega 1000 km. strandlengju
þessa stóra og strjálbyggða
lands.
Sjónvarpsefnið sagði Rosing
útvarpsstjóri verður sótt til
danska sjónvarpsins, sem mun
annast upptöku þess á myndseg-
ulband. — Beinum sendingum
verður ekki við komið a.m.k.
fyrst um sinn. Munum við því
endurvarpa því frá stöðinni í
Nuuk. —
Grænlendingar hafa þegar
haft mikil kynni af sjónvarpi
a.m.k. þeir sem búsettir eru á
þessu svæði, sem við ætlum að
láta sjónvarpið ná til í fyrstu
umferð, sagði Rosing. Sjón-
varpsnotendur heima, sagði
hann, eru í sambandi við fólk í
Danmörku, milli 10—15 manns
sem tekur upp efni danska út-
varpsins fyrir grænlenzka sjón-
varpsnotendur á myndsegul-
böndum sem síðan eru send
þeim. — Hefur verið á það bent
að hér sé ekki farið að lögum, að
upptökur þessara einstaklinga á
þessu efni danska útvarpsins, til
afnota í Grænlandi sé lögleysa.
Að grænlenzka útvarpið beri
ábyrgðina. Það er gert ráð fyrir
að þessi starfsemi leggist niður
þegar við byrjum sjónvarpssend-
ingarnar, sagði Rosing útvarps-
stjóri.
Hann kvað það verða næsta
áfanga að koma sjónvarpinu
áfram norður úr öllu valdi —
eftir vesturströndinni allt norð-
ur til Thule. — Reynt yrði að
sjálfsögðu að fjármagna frekari
framkvæmdir vegna sjón-
varpsins, eftir því sem peningar
leyfðu. Komið upp aðstöðu fyrir
upptöku á sjónvarpsefni heima-
manna. Ekkert skal ég segja um
það á þessu stigi hvar í röðinni
þetta kemur, né heldur nær við
sendum sjónvarpsgeislann yfir
sjálfan Grænlandsjökul, yfir til
þorpanna á austurströndinni, til
Angmagssalik og Scoresbysund.
— Þetta er kostnaðarsamt fyrir-
tæki. — Fjarlægðir skipta
hundruðum kílómetra. Hin
tæknilega lausn er ekki vanda-
málið heldur fjármögnun þess-
ara kostnaðarsömu fram-
kvæmda.
I þessu samtali við Rosing
útvarpsstjóra kom fram að hann
vonaðist til þess að fyrsta beina
hljóðvarpssendingin á íþrótta-
viðburði frá íslandi til Græn-
lands myndi geta farið fram í
sambandi við landsleiki Græn-
lendinga við Færeyinga og ís-
lendinga, í júlíbyrjun norður á
Sauðárkróki og Húsavík. —
Myndi fréttastofa grænlenska
útvarpsins senda fréttamann
með landsliðinu grænlenska til
að lýsa landsleikjunum í beinni
sendingu. — Hér myndi græn-
lenska útvarpið njóta hjálpar
Ríkisútvarpsins. Beinar hljóð-
varpssendingar frá Islandi til
Grænlands hafa áður farið fram.
T.d. á þjóðhátíðinni 1974. Þá
kom Peter Frederik útvarps-
stjóri, sem fréttamaður græn-
lenska útvarpsins.
Peter Frederik Rosing útvarpsstjóri í Grænlandi.