Morgunblaðið - 27.07.1980, Síða 7

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. JÚLÍ1980
7
Umsjónarmaður Gísli Jónsson____________________59. þáttur
Stephan G. Stephansson
fór ungur til Ameríku og átti
nær ekkert íslenskra bóka.
Hann kom aðeins einu sinni
aftur til íslands. Snilldartök
hans á íslensku máli eru því
furðulegri, og nýsmíðar orða
léku honum á tungu. Hann
hafði svo litla skólagöngu
sem hugsast getur, en var
flestum mönnum menntaðri.
Örlygur Axelsson á Akur-
eyri sagði mér frá merkilegu
efni sem hann hafði uppgötv-
að fyrir nokkru. Stephan G.
Stephansson notar orðið bif-
reið í kvæði sem hann yrkir
innan við þrítugt og ársett er
í Andvökum 1880. Varla hafa
margir bílar þanið sig um
Ameríku þá. Þessi uppgötv-
un hefur komið ýmsum, að
því er virðist, í opna skjöldu.
(Sjá þó Blöndalsorðabók.) Ég
var ekki einn í þeirri trú, að
bifreið væri yngra orð og
hafði ekki hugmynd um það í
kvæði Stephans og þá ekki
heldur að það hefði einhvern
tíma þýtt annað en bíll. Ætli
Stephan sé ekki höfundur
orðsins? Erindið í Andvökum
er svona:
Bifreið skýja i bláinn
bera mÍK iét ég —
lyftist þá úr þröngsýn
þrúðheimur ljóða.
Mér er nú i muna
manna heim að kanna —
berðu mig, eldmóðug eimvél,
utar á jarðveg.
Mér hefur ekki unnist tími
til að rannsaka nógu vel feril
orðsins bifreið, t.d. veit ég
ekki hvenær það var fyrst
notað í merkingunni bíll. En
starfsmenn Orðabókar Há-
skólans hafa verið mér
hjálplegir um nokkur dæmi.
Þorkell Þ. Klementz segir í
Eimreiðinni 1904: „Hug-
myndin um bifreiðar (mót-
orvagna, sjálfhreyfivagna)
er ævagömul." Þorsteinn
Gíslason ritaði Skírni 1905
og segir svo frá: „Bifreiðar
eða „mótorvagnar" eru stöð-
ugt að fá meiri og meiri
útbreiðslu. í sumar fór fram
kappakstur á bifreiðum frá
París til Madrid á Spáni.“
Einar Hjörleifsson Kvaran
notar ýmist mótorvagn eða
bifreið í hinni frægu sögu,
Anderson, og Guðmundur á
Sandi yrkir (að vísu mun
seinna en hin fyrri dæmi eru
rituð):
„Víðförul, vegmóð,
vakurt skeiðar bifreið
frjóum lendum framhjá ..
Nú vona ég að fróðir menn
bæti hér um, og þakklátur er
ég Örlygi Axelssyni fyrir
upplýsingarnar.
Páll Helgason á Akureyri
sendir mér efnismikið og
greinargott bréf sem ég verð
sennilega lengi að moða úr.
Hann minnist fyrst á það
sem ég sagði fyrr í þessum
þáttum um raddaðan fram-
burð á Norðurlandi. Þar taldi
ég helsta vígi hans vera við
Eyjafjörð og sumstaðar í
Þingeyjarsýslum annars-
staðar. Ég sagði að fáir
myndu þó vera svo „forhert-
ir“ sem ég, að bera fram
raddað 1 og langt o í orðum
eins og bolti. Pál minnti að
ég kvæði enn fastar að orði
og segir siðan:
„I mínu barnamáli, sem er
alþingeyskt, var þetta orð
alltaf borið fram með löngu
o-i, svo að ég tali nú ekki um
lýsingarorðið goltóttur, um
kindur, og þau nafnorð, sem
af því eru dregin. Sama er að
segja um orðin mjólk og fólk,
þar var þessi framburður
alls ráðandi. Þá held ég að
flestir hafi haft a-ið langt í
nafninu Valtýr. Annars
finnst mér þessi langhljóða
framburður vera á undan-
haldi og þykir það miður, því
mun svipmeiri finnst mér
hann ...“
Allt er þetta eins og talað
út úr mínu hjarta.
Þá víkur Páll að öðru efni:
„Kannast þú við prðin parrak
og parrakaður? Ég sá þetta í
M ^rgunblaðinu nú um helg-
ina og hnaut sannast að
segja við, því að ég hefi
aldrei heyrt það né séð fyrr.
Orðabók Menningarsjóðs og
Blöndal virðast telja þetta
gott og gilt. . “
Ég kannast aðeins við
þessi orð af bókum. Parrak
merkir helsi eða band, bæði í
eiginlegri og óeiginlegri
merkingu, nauð eða klemma,
og sögnin þá eitthvað sam-
svarandi, en hefur tíðast
merkinguna að hnappsitja fé
eða hafa einhvern í strangri
gæslu.
Þetta eru mjög gömu!
tökuorð úr latínu, að því er
ég best veit, og ætli mér fari
ekki sem orðabókarhöfund-
unum, að telja þau góð og
gild.
Þegar hér er komið í „Páls-
bréfi", tekur hann að tína til
„gullkorn" úr blöðum, og
bíða þau í bili. En sé einhver
áhyggjufullur vegna þess að
ungir menn geti ekki lengur
kveðið smellnar vísur, læt ég
fljóta hérna með í lokin
dálítið glannalega, en af-
skaplega létt kveðna og vina-
lega vísu. Höfund og yrkis-
efni geta lesendur spreytt sig
á að finna:
Hefur brelliA hugarþel.
haus af dellu bólginn;
annars fellur okkur vel
vió eldhúsmelludólginn.
RAFSTÖÐVAR
fyririiggjandi:
Lister 2Vi kw einfasa
Lister 3Vi kw einfasa
Lister 7 kw einfasa
Lister 10’/j 3 fasa
Lister 12 kw einfasa
Lister 13 kw 3 fasa
Lister 20 kw 3 fasa
Lister 42 kw 3 fasa
Einnig traktorsrafalar
12 kw 3 fasa.
Hagstætt verð og
góðir greiðsluskilmólar.
VÉLASALAN HF.
Garðastræti 6
sími 15401,16341.
anœstunni
Úrvalsferðir 1980
1. ágúst Mallorca 2 og 3 vikur. Örfá sæti laus.
15. ágúst Ibiza Uppselt.
22. ágúst Mallorca / Ibiza. 3 vikur. Örfá sæti laus.
1. sept. Ibiza 3 vikur. laus sæti.
London alla laugardaga.
FERDASKRIFSTOFAN
URVAL
VIÐ AUSTURVÖLL SÍMI 26900
Innilegar þakkir
til barnanna minna, tengdabarna, barnabarna og annars
skyldfólks auk fjölmargra vina, sem glöddu mig á marg-
víslegan hátt á áttræöisafmæii mínu þann 20. júlí sl.
Bestu þakkir fyrir heimsóknir, gjafir, skeyti og hlýjar
hugsanir í tilefni þessara tímamóta.
Guð veri meó ykkur og blessi ykkur öll.
Oddný P. Eiríksdóttir
Bardavogi 38, Reykjavík.
Utsolustaðir Karnabær Laugavegi 66 — Karnabær Glæsibæ
Ephö Akranesi — Eplið Isafirði — Alfholl Siglufirði
Cesar Akureyn — Hornabær Hornafirði — Eyiabær Vestmannaeyium

| KARNABÆR
LAUGAVEG 66 SIMI 25999
LITASJÓNVÖRP
22” — 26”
Sænsk hönnun ★
Sænsk ending ★
Bestu kaupin! ★
AMERÍKA
PORTSMOUTH
NEW YORK
HALIFAX
UMBOÐSMENN
Portsmouth/New York
A L Burbank & Co., Ltd
General Steamship Agents
2000 Seaboard Avenue,
P.O. Box 7067
Portsmouth. Va. 23707
Tel.: (804) 393-1038
Collect 800-466-8317
Telex. 710-882-7525
Halifax
F.K. Warren Ltd
P.O. Box 1117
Halifax N.S. B3J 2x1
Tel.: (902) 423-8136
Telex: 019-21693
Haföu samband
EIMSKIP
SIMI 27100
—