Morgunblaðið - 09.08.1980, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. ÁGÚST 1980
23
Heiðursverðlauna-
garðurinn
í Kópavogi:
„Fyrst og
fremst vinna
og ánægja“
segja eigendurnir
AÐ venju veitir Fejjrunarnefnd
Kópavogs viðurkenningar fyrir
ýmsa bæjarprýði sem einstakl-
inijar standa að. Var veitt viður-
kenning fyrir fegursta garðinn,
snyrtilegt umhverfi, endurbætur á
eidra húsi, trjágróður á ári trésins
og samræmda heildarmynd gótu.
Rannveig Guðmundsdóttir, forseti
bæjarstjórnar Kópavogs, afhenti
viðurkenningarnar og fór athöfn-
in fram i Félagsheimili Kópavogs i
gær.
Heiðursverðlaun bæjarstjórnar
Kópavogs fyrir fegursta garðinn
1980 hlutu hjónin Áslaug Péturs-
dóttir og Jón Haukur Jóelsson,
Þingholtsbraut 18. Blaðamaður og
ljósmyndari Morgunblaðsins heim-
sóttu þau hjónin og litu á garðinn
sem vissulega er skoðunar verður.
„Það er fyrst og fremst vinna og
ánægja sem þarf til að koma upp
svona garði", sagði Áslaug er hún
var spurð hvernig þeim hjónum
hefði tekist að gera garðinn svona
fallegan. „Kostnaðurinn er ekki svo
mikill", bætti Jón við, „en það
verður að vinna að þessu í langan
tima, — þegar um trjárækt er að
ræða er ekki ráð nema í tíma sé
tekið. Við byrjuðum að planta
trjánum þegar við vorum að byggja
húsið og keyptum þá smá plöntur
sem kostuðu, að því er mig minnir,
50 aura hver. Nú eru þetta orðin
myndarlegustu tré. Tréin mynda
góðan skjólgarð og það var ekki
fyrr en þau höfðu náð nokkurri hæð
sem við gátum farið að rækta blóm
hérna í garðinum. — Annars er það
konan sem er meistarinn — ég er
eins og hver annar húskarl."
UM HEIMILDARKVIKMYNDIR, IIGREIN
John Grierson
Að filma
veruleikann
John Grieson og EMB
í grein I um „heimildarkvik-
myndir" var gerð tilraun til að
marka hugtakinu „heimildarkvik-
mynd“ stað í kvikmyndalistinni.
Hér verður svo haldið áfram og
kannað upphaf þessarrar tegund-
ar kvikmyndagerðar á vesturlönd-
um. Hvernig það tengist braut-
ryðjandanum John Grierson og
þeirri sérbresku stofnun Empire
Marketing Board ,sem alls óvænt
varð til að ryðja þessari stefnu
braut innan kvikmyndanna.
Mætti það verða okkur íslending-
um umhugsunarefni þar sem við
sjálfir stöndum nú á barmi kvik-
myndaaldar, að stofnun sem
starfaði á sviði viðskipta og versl-
unar skuli hafa stutt svo við
upphaf ákveðinnar tegundar kvik-
myndagerðar. Hver veit nema
öflugur stuðningur við okkar
nýfæddu kvikmyndagerð yrði til
efnahagslegs ávinnings fyrir
þjóðina. Yki áhuga á landinu og
þeim vörum sem þar eru fram-
leiddar. Plús sá augljósi ávinning-
ur sem þjóðinni er í nýjum
iðngreinum, t.d., kvikmyndaiðn-
aði. Við eigum glæsilega ósnortna
náttúru sem erlenda menn þyrstir
í að berja augum. Við þurfum vart
að óttast innrás þeirra, orkuverð-
ið næstu ára sér um það. Frekar
að við þurfum að óttast að
eldsneytiskostnaður komi í veg
fyrir útflutning, plássfrekrar efn-
ismikillar vöru. Þjóðirnar hljóta
að stefna að bættri nýtingu eigin
landsvæða til fæðuöflunar. Flutn-
ingar matvöru heimsálfa á milli
sem nú tíðkast og byggja á ódýrri
orku eru stundarfyrirbrigði — sé
hugsað í stærri tímaeiningum.
Flutningar hugmynda verða hins
vegar æ ódýrari. Þannig ferðast
mennn í gegn um kvikmyndirnar
og sjónvarpið í nálægri framtíð.
En jafnvel þótt flutningar dragist
ekki saman, minnkar ekkert
máttur kvikmyndarinnar í heim-
inum. Jafnvel þegar árið 1927 sá
sá ágæti maður John Grierson
áróðursafl þessa nýlega tján-
ingarforms.
Hann kom að máli við Sir
Stephen Tallents sem varð næsta
ár ráðamaður við Empire Mark-
eting Board (en einmitt 1928 var
þessi 45 deilda stofnun — sem
ætlað var að auka efnahagsleg
samskipti innan heimsveldisins
og stuðla að kynningu á breskum
vðrum — stofnuð). Grierson benti
Sir Tallents á að sem kynn-
ingarmiðill væri kvikmyndin ekki
síðri en hefðbundin blaða- og
bæklingaútgáfa. Sir Tallents var
eigi ókunnugt um tilvist rússn-
eskra áróðursmynda á borð við
Potemkin og Storms yfir Asíu.
Hann skynjaði að bak við listrænt
yfirborð og raunsæislega fram-
hlið þeirra bjó meðvituð hugsun
sem stefndi fjöldanum að ákveðnu
marki. Þetta mark gat verið
bylting eða neysla ákveðinnar
vöru. Markmið Empire Market-
ing Board eða EMB var að auka
neyslu breskrar væru. Því var
alveg upplagt að bæta þar við
einni deild, „kvikmyndadeildinni".
En Sir Tallents var ekki þröngs-
ýnn auglýsingastjóri sem taldi
nægja að mynda vöruna í glæst-
um umbúðum. Hugsun hans bjó
yfir meiri vídd og dýpra innsæi
inní sigurverk heimsins. Hann bjó
til lista yfir þá anga breskrar
sjálfsímyndar sem hann vildi
spinna saman í einn þráð til
útflutnings. Listi Tallents náði
yfir hluti eins og;
Konungsdæmið (aðal-
áherslan á fágæti þess).
Breski flotinn.
Enska útgáfa biblíunnar,
Shakespeare og Dickens.
Hvað varðaði alþjóðleg
samskipti — ósérplægni,
viðskipti, heiðarleiki,
framleiðslu — vöruvöndun,
íþróttir — drengskapur
o.s.frv.
(Sir Stephen Tallents, The
Projection of England:
London, Faber and Faber,
Ltd, 1932, bls. 31.)
Það kom síðan í hlut John
Grierson að festa þessa sjálfs-
ímynd Breta á filmu tilbúna til
neyslu út um gervalla heims-
byggðina. Nú kann þetta að líta
þannig út að Tallents og Grierson
hafi eingöngu farið út í notkun
kvikmyndanna vegna frábærs
viðskiptavits. Þeir hafi verið
hreinræktaðir kaupsýslumenn.
Svo var ekki, báðir virðast hafa
lagt áherslu á að „kvikmynda-
deildin" yrði nokkuð frjáls óháð
þröngum lögmálun markaðsins.
Þessu til sönnunar má benda á að
Tallents beitti sér fyrir því að
„kvikmyndadeildin" væri ekki
rekin annað hvort fyrir einka-
fjármagn, eða ríkisframlög.
Rekstrarfé hennar kæmi frá báð-
um aðilum. (í reynd kom það
fremur úr ríkissjóði). Verður að
telja þetta framsýni hjá Tallents
því þannig urðu kvikmyndagerð-
armennirnir ekki að lúta geð-
þóttaákvörðunum þeirra sem
héldu um sjóðina. Og árangurinn
lét ekki á sér standa, myndir
„kvikmyndadeildar EMB“ urðu
hvorki auglýsingamyndir né dýrð-
aróður um fullnægju ákveðinnar
hugmyndafræði. Þær gáfu flestar
all raunsæa mynd af þverskurði
bresks þjóðfélags eins og það kom
fyrir auga kvikmyndavélarinnar.
Sá ágæti enski heimildarmynd-
agerðarmaður Paul Rotha lýsir
svo einkennum „EMB kvikmynda-
deildarinnar".
„.. .hún bjó yfir heiðarleik
í vinnubrögðum samfara
færni á tæknisviðinu sem
tók fram flestu því sem
þekktist meðal samtíma
kvikmyndafélaga, einnig
voru þar sköpuð betri skil-
yrði samvinnu og hollustu
en gerðist annarsstaðar í
kvikmyndaiðnaðinum".
(Paul Rotha, Documentary
Film, N.Y., Hastings House
bls. 97).
Sem dæmi um yfirgripsmikil,
raunsæ, tök „EMB kvikmynda-
deildarinnar" á viðfangsefninu, er
sú staðreynd að ekki var horft
fram hjá ákveðnum þáttum
bresks þjóðfélags eins og þá
tíðkaðist t.d. í bókmenntunum.
Hér er átt við þátt lágstéttanna.
Strax frá upphafi beindu starfs-
menn „kvikmyndadeildarinnar"
athyglinni að vandamálum lág-
stéttanna og tengdu þau þeim
hræringum samtimans er þá gerj-
uðust annarsstaðar í þjóðarlíkam-
anum. Þannig slapp fátt fram hjá
vakandi myndavélarauga „kvik-
myndadeildarinnar". Sennilega er
best að líta á örfáar þeirra mynda
sem hún framleiddi til að gera sér
grein fyrur umfanginu og að
hvaða þáttum bresks þjóðfélags
athyglin beindist einkum. Fyrstu
myndir „kvikmyndadeildarinnar"
hlupu af stokkunum 1929, voru
það mynd Griersons Drifters og
mynd Walter Creighton One
Family. Þessi mynd sem fjallar
um efnahagslegt sjálfstæði land-
anna í Breska samveldinu er ekki
sérlega merkileg nema sem fyrsti
áfangi „kvikmyndadeildarinnar".
Mynd Griersons er athyglisverðri
þó ekki væri nema fyrir þá sök að
Kvlkmyndlr
eftir ÓLAF M.
JÓHANNESSON
hún er eina kvikmyndin sem hann
stjórnaði pesónulega. Drifters er
líka merkileg heimild um síldveið-
ar Breta. Hún er vafalaust gerð
undir sterkum áhrifum Rússn-
eska snillingsins Sergei Eisen-
stein. Frábær myndataka og
klipping verður til að magna
þessa hversdagslegu iðju, hún
verður áhrifarík, leikræn. Leikar-
arnir eru sjómennirnir sem berj-
ast við raunverulegar hættur á
stórfenglegu leiksviðinu, úfnu ha-
finu og bera síðan björg í bú —
silfur hafsins. Þá er síldinni fylgt
eftir frá verkun og út í sölukerfið
til neytandans. Drifters heppnað-
ist reyndar það vel að Grierson
tókst að telja Sir Tallents á að
stækka „kvikmyndadeildina", óx
hún á árunum 1930—1933 frá
tveim starfsmönnum í yfir 30.
Tækjum var jafnt og þétt bætt
við. Af ágætum kvikmyndagerð-
armönnum sem bættust í hópinn
á þessum tíma má nefna Stuart
Legg, Paul Rotha, Harry Watt,
Edgar Anstey og John Taylor.
Reyndar er hæpið að kenna
ákveðnar myndir „kvikmynda-
deildarinnar" við einstaka menn,
þær voru fyrst og fremst árangur
frábærs samstarfs alla starfs-
manna. Ein mynd kvikmynda-
deildarinnar var þó gerð af manni
sem stóð utan hópsins ef svo má
segja, Robert Flaherty (sjá grein
III) John Grierson kallaði á Fla-
herty sem þá var atvinnulaus í
Berlín: Verkefnið að gera mynd
um breskt handverk. Arangurinn
var myndin Industrial Britain.
Myndin bar merki Flaherty fyrst
og fremst í ágætri myndatöku og
ást á handverkinu sem slíku. En
lokagerð myndarinnar var í hönd-
um Griersons. Ástæðaji fyrir því
að Grierson tók þannig við mynd-
inni ófullgerðri úr höndum Fla-
herty var sú að hann fór fram úr
kostnaðaráætlun. Önnur ástæða
er vafalaust hve ólíkir menn
þarna voru að verki er samdi ekki
um tökin á verkefniu. Flaherty
vildi upphefja handverkið og
handverksmanninn, Grierson
tengja handverkið nútíma iðnað-
arframleiðsluháttum. Eftirfar-
andi umsögn Grierson um Fla-
herty sýnir vel skoðun hans á
þessu efni:
„Þegar hann gerði Ind-
ustrial Britain í samvinnu
við mig, varð hann heillað-
ur af hinu forna handverki
og gömlu handverksmönn-
unum, og ég býst ekki við
að myndir af því sviði verði
betur teknar í framtíðinni;
en hann gat ekki fellt sig
við að annars konar hand-
verk kæmi með nýjum at-
vinnuháttum og nýju
skipulagi iðnaðar."
(Nonfiction Film, Richard
Meram Barsam. N.Y. Dutt-
on & Co, 1973, bls. 47).
Hvað um það myndin hefur
þann galla að endurspegla
„togstreytu" milli tveggja ólíkra
persónuleika, en ekki „samvinnu"
samstæðra manna, slíkrar sem
gætti innan „kvikmyndadeildar-
innar“. Góð dæmi um myndir sem
voru gerðar með þannig hugarfari
af „kvikmyndadeildinni" eru
Upstream sem fjallar um silungs-
veiðar í Skotlandi, og Aero-engine
vel tekin, nákvæm mynd þar sem
fylgt er eftir án skrafs hverju
skrefi í framleiðsluferli flugvélar-
hreyfils. Einnig má nefna O’er
Hill and Dale sem sýnir sauð-
fjárrækt á mörkum Englands og
Skotlands. Dæmigert fyrir „kvik-
myndadeildina" að velja þannig
smágeira bresks þjóðarbúskapar
til skoðunar, ekki síður en hina
stærri. Að lokum má hér nefna
mynd úr gerólíkri átt Ninety
Degreés South sem var skrásetn-
ing annars leiðangurs Robert
Falcon Scott til Suðurs Pólsins
1910—1912. Þessar myndir byggja
á ágætri samvinnu allra aðila.
Máski varð þessi samvinna svo
náin vegna þess að verkefnin voru
ný. Löðrandi í ferskri dögg upp-
hafsins. Þannig gleymdu menn
sér í síkviku núinu. Lausir við
klafa fortíðarinnr og með heill-
andi framtíðarsýn bak við augun.
Köstuðu þeir af sér fargi hins
lága og smáa. Sameinuðust í
sköpuninni. Harry Watt lýsir svo
andrúmsloftinu sem ríkti innan
„kvikmyndadeildarinnar".
„Hið undursamlega við
þetta allt saman var, að
það ríkti enginn agi við
„deildina", þrátt fyrir að
Grierson væri þetta góður.
Hver og einn gekk út og
inn eins og hann vildi,
ákveðinn vinnutími þekkt-
ist ekki. Við unnum reynd-
ar allan guðslangan dag-
inn, skruppum út á Pöbb,
nældum okkur í samloku
og sopa og reikuðum til
baka og héldum áfram að
vinna og mjög oft kom það
fyrir ef mikið lá fyrir, að
við sváfum í klippingaher-
bergjunum á gólfinu, allt
þetta lögðum við á okkur
fyrir tvö-þrjú pund á viku.“
1933 var EMB lagt niður
og þar með „kvikmynda-
deildin" sem þá hafði á
samviskunni yfir 100
myndir. Hún var bráðlega
endurreist sem deild innan
Póstþjónustunnar undir
stjórn Sir Tallents og Gri-
erson en það er nú önnur
saga og efni í aðra blaða-
grein. Grein þrjú hér í
blaðinu um „heimildar-
kvikmyndir“ verður hins
vegar um annan upphafs-
mann þessarar greinar
kvikmyndagerðar, Robert
Flaherty