Morgunblaðið - 17.01.1981, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 1981
Nú í vikunni fóru fram í Stokkhólmi
tveggja daga réttarhöld, þar sem reynt
var að komast að því hvað varð um
Svíann Raoul Wallenberg, sem bjargaði
tugum þúsunda gyðinga á stríðsárunum
og var síðan tekinn til fanga af Rússum í
Budapest. Sovésk stjórnvöld fullyrða að
hann hafi látist, en fjölmargir hafa skýrt
frá því síðar að þeir hafi séð hann í
sovéskum fangelsum. Hér fer á eftir fyrri
hluti greinar um þennan vel stæða Svía,
sem gat lifað í þægindum og áhyggjuleysi
heima í Svíþjóð, en kaus þess í stað að
halda til Ungverjalands, og leggja til
atlögu við hinn illræmda Adolf Eich-
mann um líf gyðinga. Greinina skrifar
ungverskur blaðamaður, sem nú er bú-
settur í London, og nefnir hana Leyndar-
dómurinn um Wallenberg. Hún birtist í
Atlantic Monthly.
Þetta er ein af þessum her-
gagnagráu byggingum í engum
sérstökum byggingarstíl, aðeins
gerð sem húsaskjól, ekki til að
veita auganu yndi. Hún er, svo
sem margar aðrar byggingar í
Budapest, enn alsett litlum grunn-
um skotgötum eftir litlu byssurn-
ar, sem beitt var 1945 og 1956. Á
upplituðu, skjöldóttu skilti má
lesa á ungversku: „Til minningar
um Raoul Wallenberg, sænskan
diplomat, sem með hetjudáð
bjargaði tugum þúsunda Ungverja
frá síðustu hryðjuverkum nas-
ista.“ Raoul Wallenberg hvarf í
umsátrinu um Budapest". Wallen-
bergsgata er í miðborginni,
skammt frá því sem Ungverjar
kalla Hvíta húsið meða aðalstöðv-
um kommúnistaflokksins og út-
sýni yfir austurbakka Dónár. Sú
staðreynd, að umferðargata í höf-
uðborg þessa alþýðulýðveldis er
heitin í höfuðið á manni, sem ef til
vill er enn að veslast upp í sovésku
fangelsi, er enn ein af þessum
dularfullu þáttum í Wallenberg-
málinu.
Því Wallenberg er „ekki-til“ í
landinu, þar sem hann vann sínar
hetjudáðir. Þegar Ungverjar eru
spurðir um hann, yppta þeir
flestir öxlum og forða sér. Þeir fáu
sem muna, vilja ekki vera minntir
á hann. Samt sem áður er Wallen-
berg nú þjóðhetja í heimalandi
sínu, Svíþjóð. Nafn hans er tengt
hetjuskap og vanþakkaðri ósér-
plægni. Kannski er hann aðeins
svona vel þekktur á einum öðrum
stað í veröldinni — í Gulaginu.
Hann var hetja. Það hefur verið
skjalfest. En 35 árum eftir að
Rússar tóku hann til fanga, er
hann fyrst og fremst aðalpersón-
an í dularfullum atburðum, sem
fangaverðir hans einir geta upp-
lýst. En fram að þessu hafa
stjórnvöld í Moskvu ekki sýnt
minnsta lit á að þau vilji leysa
flækjuna kring um Wallenberg-
málið. Þrýstingurinn á Sovétmenn
fer samt vaxandi. Hann var þó
ekki alltaf fyrir hendi. Á úrslita-
árunum eftir að hann hvarf í
Budapest, einkenndist framganga
hans eigin landsmanna af sam-
felldum mistökum og ónotuðum
tækifærum.
Hetjudáð Raouls Wallenbergs
náði yfir sex mánuði, frá sumrinu
1944 fram á veturinn 1945. Hún
var unnin í Budapest, borginni
sem einu sinni var jafn glæsileg
heimsborg og heimaborg hans
Stokkhólmur. En sú Budapest,
sem Raoul Wallenberg kom til í
júlí 1944, hefði allt eins getað
verið á annarri plánetu, á annarri
öld, í samanburði við borgina, sem
hann kom frá í Svíþjóð. Sú borg
var gjöreydd öllum kennimerkjum
Mynd af Raoul
Wallenberg, tekin
áöur en hann fór til
Budapest til bjargar
gyðingum. I bak-
sýn eru gyöingar,
sem bjargaö var fyrir
hans tilstilli í des-
ember 1944. Taliö
er aö um 100 þús-
und gyöingar hafi
bjargast fyrir hans
tilstilli.
Fyrri grein
eftir KATI MARTON
Leyndardomurinn
um Wallenberu
um það sem við gjarnan köllum
menningu. íbúar Budapestar lifðu
í greipum óttans, hraktir upp að
hrollvekjandi vegg, með engan
stað til að flýja á og enga vini að
leita til. Hetjurnar, ef einhverjar
hetjur voru þá enn til þessa
síðustu mánuði, höfðu annað
hvort flúið í neðanjarðarholur og
biðu þar eftir að hergnýinn lægði,
ef þeir voru þá ekki löngu horfnir
í helförina til Dachau, Mauthaus-
en eða Auschwitz. Hetjuskapur
var í Budapest sumarið 1944
glæpur, sem hegnt var fyrir með
bráðum bana. Þetta voru ekki
álitlegar horfur fyrir son þekktrar
sænskrar yfirstéttar.
Saga Raouls Wallenbergs hefst
í ljúfu, hástéttar andrúmslofti,
fáguðu af vel metnum embættis-
störfum og ósvikinni velgengni í
margar kynslóðir. Hann óx upp
við traustvekjandi þægindi, byggð
á hægfara auðsöfnun. Wallenberg
var sonur sjóliðsforingja, sonar-
sonur sænsks sendiherra í Tokyo
og Istambul og því lá beint við að
ætla honum að þjóna og skara
fram úr. Engan gat grunað að
laun hans fyrir góða þjónustu
yrðu áratuga geymsla i miskunn-
arlausu aðgerðarleysi í Gulaginu.
Svo var komið sumarið 1944, að
einu gyðingarnir, sem sloppið
höfðu við útrýmingu í hernáms-
löndum nasista í Evrópu, voru
gyðingarnir í Budapest. Þessi síð-
asti og tregasti bandamaður Hitl-
ers í styrjöldinni — en Ung-
verjaland hafði hvað eftir annað
reynt árangurslaust að snúa sig úr
greip nasistanna, var nú að reyna
að fá óvinaþjóðirnar, Rússa, Breta
og Bandaríkjamenn til að fara
eins mjúkum höndum um sig og
mögulegt væri. Allt var betra en
að vera síðasti vinur Hitlers í
Evrópu. En nasistarnir vildu ekki
sleppa takinu. Og eftir því sem fa.ll
þriðja ríkisins varð með hverjum
deginum ljósara um leið og þrýst-
ingur Rússa varð harðari á hæla
þeirra, hertu nasistarnir hryll-
ingsstjórn sína á Ungverjalandi.
Það var engu líkara en harka og
grimmd við það fólk, sem enn var
algerlega á valdi þeirra, væri
síðasta viðbragð nasistanna and-
spænis augljósum ósigri.
Fram á vorið 1944, höfðu gyð-
ingar jafnt sem kristnir lifað í
þeirri blekkingu að stríðinu mundi
ljúka áður en nautgripavagnar
Hitlers gætu gleypt heilu þorpin,
til þess eins að tæma fólkshlöss
sín við dyr brennsluofnanna víðs-
vegar á landsbyggðinni. Svo stór-
stígar framkvæmdir taka tíma og
voru Þjóðverjarnir ekki á flótta,
allt frá Stalingrad? En nú höfðu
nasistar náð mikilli tæknilegri
þjálfun í þjóðarmorðum. Það tók
þá ekki nema fáar vikur að koma í
verk því, sem hafði tekið þá
mánuði og jafnvel ár að gera í
öðrum hernámslöndum sínum í
Evrópu.
í Ungverjalandi varð það hlut-
skipti gyðinga í sveitunum að fara
fyrstir. Frá maí og fram í júlí 1944
var hálfri milljón þeirra smalað
saman í Auschwitz til að deyja.
Þegar komið var fram í júlí voru
sveitirnar lýstar „hreinsaðar". Að
vissu leyti má kenna þennan
óvænta hraða á lausn „gyðinga-
vandamálsins" í Ungverjalandi
einum manni: Adolf Eichmann.
Saga Raouls Wallenbergs í Buda-
pest er því í rauninni kappleikur
milli lifgjafans og handbendi
dauðans. Þar keppti Wallenberg
gegn Eichmann.
Hann var allt annað en hetju-
legur, þessi yfirvegaði 32ja ára
gamli maður með stóra nefið og
óákveðna hökusvipinn. Hárið var
farið að þynnast. Wallenberg var
áhugalaus um fatnað sinn, en
hann gekk með vandlega hnýtt
bindi og í vesti allt til enda, þegar
hann var orðinn hundeltur maður
og skipti um næturstað daglega.