Morgunblaðið - 10.02.1981, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 10. FEBRÚAR 1981
Einhver besta dægradvöl mín i
skammdeginu er að sitja í rólegheit-
um með þenkjandi mönnum og ræða
um veg og vanda þessa blindings-
leiks sem við köllum líf. Ég mælti
mér því nýlega mót við sérstæðan
mann, sem hefur furðulega lítið
verið í sviðsljósinu, en er þó ærið
stór að dómi þeirra sem lesið hafa
verk hans.
Þessi maður er Gunnar Dal, sem
af mörgum er talinn einn mesti
heimspekingur okkar þjóðar. Hann
er þrekinn og hraustlegur, fjarska
þægilegur í viðmóti. Gunnar tók á
móti mér á heimili þeirra hjóna, en
hann er giftur Elísabetu Lilju Linn-
et, sem er fíngerð og lagleg kona.
Ég hafði lesið bækur hans, bæði
ljóðin og hin heimspekilegu verk og
þær höfðu vakið hjá mér svo margar
spurningar að ætti ég að fá svar við
þeim öilum, þá yrði ég víst að
setjast að hjá honum. En á ein-
hverju varð ég að byrja og raunar
fórst mér það ekkert of gáfulega, því
ég spurði:
„Segðu mér Gunnar, hefur þér
aldrei fundist að fólk óttist allt tal
um tilveruna, jafnvel hæðist og hlæi
að heimspekilegri hugsun og trú-
málum?"
„Heimspeki“
var skammaryrði
En með þessari spurningu hafði
ég samt hitt i mark. Upp frá þessu
þurfti ég varla lengur að spyrja. Það
var engu líkara en hann læsi
spurningaflóðið í huga mínum:
„Jú, heldur betur. Allt frá ungl-
ingsárum hafa hugrenningar um
tilveruna tekið öllu öðru fram. Ég
heigaði mér eins og maður sem er að
byggja hús, nema hvað húsið mitt
var heimspeki og löngunin hjá mér
var alltaf sú að skrifa niður hugsan-
ir mínar. En þetta var nokkuð
torsótt í þá daga, því „heimspeki"
var skammaryrði. Menn áttu að
vinna en ekki velta sér upp úr
hugsunum sínum."
En Gunnar fékk fáum spurning-
um svarað hér heima og fór því til
annarra landa þar sem hann gæti
kynnt sér allt sem hann komst yfir
er laut að heimspeki. Við Edinborg-
arháskóla lærði hann Evrópu-
heimspeki, Indverska heimspeki við
Kalkutta-háskóla, Gríska heimspeki
í Aþenu og nútímaheimspeki í
Bandaríkjunum. í dag kennir hann
Griska heimspeki og íslensku við
Fjölbrautaskólann í Breiðholti,
ásamt því að skrifa bækur á sumrin.
Ég var að því komin að spyrja
Gunnar hvort hann hafi tekið próf
úr þessum skóium, þegar hann
sagði:
„Ég var eitt til tvö ár á hverjum
stað og tók aldrei próf úr þessum
háskólum. Ég sóttist eftir þekkingu
en ekki skírteinum. Mér finnst
svipað að hafa próf í heimspeki og
að hafa pappíra upp á skáldsnilli.
En það fór nú samt svo að þetta
hcfur unnið frekar á móti mér, því ,
Isiendingar taka lítið mark á próf-
lausum. Þessi tilhneiging landa
okkar að búa til gjá milli lærðra og
leikmanna, sem jafngildir því að
láta umbúðirnar gilda fremur en
innihaldið."
„En hvernig er þá tekið á móti
heimspeki í dag?“
„Það má líkja því við Marathon-
hiaupara, sem fara hægt af stað en
seiglast," svaraði hann hlæjandi.
„Fyrst var tekið mjög ilia á móti
heimspeki. Hún er undarlega ný á
Islandi. ísiendingar töldu sig hafa
annað gáfnafar en aðrar þjóðir. Þeir
litu á sjálfa sig sem skáld og
sögumenn frekar en hugsuði. Þetta
stafar sennilega af því, að við höfum
verið það einangraðir og ætli sjálfs-
ánægja íslendinga hafi ekki líka
heft förina.
Þeir hafa dregið alla sína vits-
muni úr bókum. Hér er hinn mesti
þjóðarósiður að gjörþekkja bók án
þess að hafa lesið hana. í biöðunum
er skrifað um flestar bækur sem
koma á markaðinn og er það í sjáifu
sér ekkert vítavert, en það er engin
önnur þjóð til, þar sem einn maður
þykist geta gagnrýnt 20—30 bækur
á hálfum mánuði."
Það má með réttu segja að
Gunnar Dal hafi ekki legið á liði
sínu að veita okkur af þekkingu
sinni. Á sínum 58 árum er hann
búinn að skrifa og þýða 24 bækur,
þar á meðal ljóðabækur, heimspeki-
rit og skáldsögur. Viskan,
hugmyndaflugið og góðvildin í þess-
Gunnar Dal i kennslustund i Fjölbrautaskólanum i Breiðholti.
viðhorf. En ég hef lagt gífurlega
mikið kapp á að halda mig við það
rétta. Það þarf alltaf að hafa í huga
að rétt breytist alltaf í þróuninni og
iagfæra þarf fyrri hugmyndir. I
rauninni hafa allir rangt fyrir sér.
Og svo lengi sem við höfum rangt
fyrir okkur, höldum við áfram að
vaxa. Engin vísindaleg kenning hef-
ur staðið meira en 20 ár. En þrátt
fyrir að talað sé um hvort jörðin sé
flöt eða hnöttótt, hvert sé eðli tíma
eða rúms, þá skipta slíkar spurn-
ingar engu máli fyrir trúna. Hún
heldur sínu striki og eflist, enda
hefur hún alltaf staðið síðan leitin
hófst, fyrir 2500 árum.
Trúmenn og hugsuðir vita að best
er að staðna ekki. Síst af öllu er það
rétt að skipuleggja menningu og
beina inn á eina ákveðna braut. Ég
trúi fyrst og fremst á frelsi og er
andvígur hverskonar hugmynda-
fræðilegri spennitreyju. Allt líf er í
rauninni skipulagt. Allt í tilverunni
er svo samfasað að spendýrsheilinn
okkar gæti aldrei náð yfir það.“
Mér varð þá hugsað til gömlu
dæmisögunnar sem Gunnar rifjar
upp í „Gúru Góvinda": „Sex lærðir
menn, sem allir voru blindir, rann-
sökuðu sköpun fílsins. Sá fyrsti fór
höndum um síðu fílsins og sagði:
Fíli er eins og veggur. Annar
þreifaði á tönninni og sagði: Fíll er
eins og spjót. Sá þriðji gekk framan
að fíinum og þuklaði ranann. Fíll er
alveg eins og slanga, hrópaði hann.
Sá fjórði strauk um hné fílsins og
sagði: Fíll er mjög svipaður tré. Sá
fimmti kom við eyrað og sagði.
Hvaða biindingi sem er getur séð að
fíli er eins og blævængur. Sá sjötti
kom aftan að fílnum og greip um
Lilja K. Möller:
„Enginn hefur rétt
til að stunda yoga“
um bókum er ólýsanleg, nema með
því einu að lesa þær sjálfur. í
„Indverskri Heimspeki" sýnir hann
uppruna heimspekinnar þar sem
trúarbrögðin mætast, á einfaldan og
upplyftandi hátt. í nýjustu skáld-
sögunni „Gúru Góvinda" teiknar
hann upp gamlan yoga sem í byrjun
bókarinnar deyr og vaknar í nýjum
heimum. Þar heldur hann áfram að
læra tilgang lífsins og endar bókin
með því að hann fæðist aftur af
móðurkviði. Af þessari bók gætu
mennirnir lært margt. T.d. þegar
Góvinda fer í gegnum Hades, heim
sljóleikans, ímyndana og erfiðra
drauma. Kennari hans segir þá:
„Þetta er heimur hinna mörgu
víta, og hér búa aumkunarverðir
menn. Þeir sannfæra sjálfa sig um
að þeir séu fulltrúar hins illa í
heiminum, kalla sig hina svörtu og
öðrum þvílíkum nöfnum. Sumir
þessara aumingja manna reyna að
klæða villu sína í heimspekilegan
búning og tala um að ljós og
skuggar séu nauðsynlégir í heims-
myndina. Þeir taia um að jákvæð og
neikvæð skaut séu nauðsynleg tii
þess að halda tilverunni gangandi.
Þannig finna þeir sér ímyndað
hlutverk og ímyndaða réttlætingu
þessa vesala lífs síns. Alit þetta er
reginmisskilningur. Röksemda-
færslur þeirra koma mannlífinu
ekkert við. Hið iila er engin vera.
Hið illa er ekki til nema sem
fjarvera hins góða. Myrkrið er
fjarvera Ijóssins. Hvar sem ljós
skilningsins skín hverfur allt myrk-
ur. Hvar sem kærleikur og velvild
eru til, hverfur hið illa.“
En nú vorum við Gunnar, ásamt
konu hans sem tók þátt í samræðum
okkar, farin að tala um yoga. Hann
upplísti mig svo um munaði um
þetta tískufyrirbæri og bað mig að
hafa skrif mín um það mjög ná-
kvæm:
„Yoga er stórhættulegt*
„Yoga er svo hættulegt að allir
Rætt
við
Gunnar
Dal
menn scm þekkja yoga banna það
einsog það er iðkað i dag. Þú mátt
undirstrika þetta,“ bætti hann við.
„Og þar á meðal er sjálfur höfundur
yogakerfisins, Patanjalis. í yoga-
kerfinu eru átta áfangar, sem sigr-
ast verður á áður en lokamarkinu er
náð. Taka skal stigin átta í réttri
röð og hugleiðslan er 6.-7. og 8.
stigið. Fyrsta stigið er Fjallræðan,
þ.e.a.s. rétt breytni og rétt líferni. Á
þessu fyrsta stigi er yoga-iðkandan-
um ætlað að treysta sem best hinn
siðræna grundvöll sinn, því án hans
er tiigangslaust að iðka yoga. Annað
stigið er fullkominn innri og ytri
hreinleiki. Þar er átt við líkamlegt
hreinlæti, skynsamlegt og hollt
mataræði, að forðast nautn eitur-
lyfja, að auka líkamsþrótt sinn,
nægjusemi, sjálfsafneitun, lærdóm-
ur og trúarhollusta.
Þessvegna hefur enginn leyfi til
að taka 3. stigið ef hann hefur ekki
lokið þessum tveimur, hvað þá 6.-7.
og 8. stigið sem er hugleiðslan. Og
ég þekki engan sem er kominn með
fullkominn innri og ytri hreinleika.
Með hugleiðslu tekst manni að opna
sig fyrir öflum og því getur maður
ekki varið sig fyrir því illa.“
„Kirkjan er
ekki kristur“
„En nú eru til þúsundir bóka um
heimspeki," sagði ég. „Þúsundir
aðferða til að sigia á hinn rétta veg
og eins og nú kemur fram eru sumar
þessar aðferðir stórhættulegar. Get-
ur þú bent leitandanum á einhvern
ákveðinn einn veg?“
„Kristur er eina raunverulega
leiðarljósið," sagði Gunnar. „Fjall-
ræðan, að hugsa og breyta rétt. Að
vera eins og barn sem þykir ein-
faldlega vænt um fólk, ást á lífinu
og alltaf taka jákvæða afstöðu til
allra manna og málefna. Menn sem
lifa á lágu vitundarsviði viðurkenna
aldrei að hærri vitundarstig geti
verið til.“
„Þú segir Kristur. Mér finnst sem
kirkjan hafi að mörgu leiti rang-
túikað þetta nafn fyrir mér, svo og
öðrum. Þeir byggja kastala í stað
þess að gefa. Meinarðu þá að hún
hafi á réttu að standa?"
„Kirkjan er ekki Kristur," svarar
Gunnar ákveðinn. „Þar hefur frá
fyrstu tíð verið háð mikið peninga-
valdatafl. Hún hefur sóst meira
eftir valdi en trúarlegri reynslu, og
þá breytist eðlið. Að sækjast eftir
valdi stígur á móti boðorðum kristn-
innar. En hinsvegar má ekki gleyma
því að kristnin væri ekki til án
kirkjunnar.
Frumreglurnar eru þær sömu. En
eðlið breytist þegar markið er vald.
T.d. hefur eitt mesta þrætuepli
kirkjunnar verið um endurfæð-
ingarkenninguna. Fimm fyrstu ald-
irnar trúði frumkristni á endurfæð-
ingu. En svo kom í spilið rómversk-
ur keisari, Justinian, sem vildi ekki
trúa þessu. Sjónarmið hans urðu lög
og hann iét samþykkja endurfæð-
ingarkenninguna sem villutrú.
Margir sem aðhylitust þessa kenn-
ingu þá voru pyntaðir og teknir af
lífi vegna þess.
„Ég trúi fyrst
og fremst á frelsi“
Ég er fyrst og fremst með kristin
halann. Þessi furðuskepna er ná-
kvæmiega eins og kaðall, sagði
hann. Og um þetta deildu þeir svo
alla ævina á enda. Hver hélt fast við
sína skoðun, enda byggðist hún á
eigin rannsókn og reynslu."
„Nútímakynslóð
sú þroskamesta“
Gunnar hélt áfram: „En hlutirnir
hafa breyst mikið. Öllu er að fara
fram í þekkingu og nýjar hugmynd-
ir sífellt að fæðast. Til að sjá þetta
er nóg að fletta upp í mannkynssög-
unni. En mælikvarðinn á þróun er
tvennt: Víðtækari vitund og meira
frelsi. Nútímakynslóð er þroska-
mesta kynslóð sem uppi hefur verið.
Hún hefur til að bera víðtækari
vitund og meira frelsi en nokkur
önnur kynslóð. En menn koma bara
ekki auga á þetta, því hún hefur
ekki enn lært að tjá sig. Hana
vantar orðin. 18. aldar menn eru oft
taldir gáfaðari en fólk nú á dögum,
sem á alltaf í erfiðleikum með að tjá
sig. En þarna er eingöngu verið að
dæma formið. Menn geta verið
snillingar með orð en aftur á móti
haft litla skynjun.
En þetta kemur allt saman. Mað-
urinn leitar alltaf upp fyrir sjálfan
sig og reynir því ætíð að bæta ráð
sitt. Aður fyrr þóttu táknin örugg-
ari en orðim sem eru alltaf að
umbreytast. Ég aðhyiiist einfaldan
stíl, fremur en skrúðmælgi."
En nú varð þögn um stund.
Gunnar bauð mér uppá kaffi og ég
hef sjálfsagt verið nokkuð utangátta
á að líta þegar ég þáði sjöunda
kaffiboilann, því hann spurði:
„Þú virðist djúpt hugsi um eitt-
hvað?“
„Já, ég var að hugsa um drauma."
„Svefndrauma?"
„Nei, vakandi skýjaglópa eins og
mig, sem fá það orð á sig að vera
heldur draumlyndir. Kristmann
Guðmundsson sagði einu sinni: „Ef
veruleikinn á enga ást né frið,
ieyfðu mér þá að dreyma enn um
I
>•
i
iBBK bH-Hi H4H4< (({((( cccfti rftttt: rntn utJli tijttrt rntn 'ffttl. 111111 rttttf 'tiliii tttlfl >1144