Morgunblaðið - 06.12.1981, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. DESEMBER 1981
27
Eftir Elínu Pálmadóttur
Á aunim IjóAur einn er til,
— og »far slæmur telst
sjaldan fmnast þeir hjá þeim,
sem þarfnast þeirra helst.
Danski grúkkuhöfundurinn Piet
Hein hefur líklega verið að hugsa
um holdi klæddari auraleysingja
en opinbera sjóði, þegar honum
hrutu þessi orð af munni, sem
Auðunn Bragi sneri svo á íslenzku.
Samt skaut einmitt þessari vísu
upp í hugann í vikunni við lestur á
blaðaviðtali við Egil Skúla borgar-
stjóra. Hann kvartar þar um að
sífellt verði minna fé eftir til um-
ráða í borgarsjóði þegar fastur
rekstrarkostnaður er frátekinn.
Og þá held ég að kveinkað sé yfir
auraleysi í aumingja ríkissjóði,
þegar í hann er sótt.
Ekki er það björgulegt. En hvað
er til ráða? Við eigum svo bráð-
duglegt alþingi. Á hverju einasta
ári koma þar saman 52 harðdug-
legir forsjármenn okkar og kepp-
ast við að unga út lögum með
margvíslegum nýjungum. Þótt
þingið 1980 sæti tveim mánuðum
skemur en þessi venjulegu vegna
haustkosninga, tókst þingmönn-
unum okkar samt að senda frá sér
63 lög, tilbúin til framkvæmda, og
15 þingsályktunartillögur — og
ræða að auki 56 frumvörp án þess
að tala út um þau. Allt þetta tókst
á aðeins 155 dögum, sem þingið
stóð það árið. Þegar svo nýju lögin
og fylgjandi reglugerðir koma á
hinn almenna samfélagsmarkað,
komast menn nær alltaf að þeirri
andstyggilegu staðreynd að hver
vel meint hugsjón kostar peninga,
sumar á hverju einasta ári upp frá
því, fara jafnvel stighækkandi.
Reikningsglöggur Svíi gerði það
eitt sinn að gamni sínu að reikna
út kostnað í sínu landi við heilsu-
gæslugeirann, eins og það heitir á
fagmáli. Auðvelt reyndist að færa
fram töluleg rök fyrir því að með
sama vaxtarhraða mundi um alda-
mót helmingur Svía vera sjúkl-
ingar og hinn helmingurinn hafa
atvinnu af því að stunda þá. Ein-
hver reikningsglöggur maður á ís-
landi gæti tekið sig til og reiknað
út hvenær 52 þingmenn gætu með
sama hugviti og framkvæmda-
hraða í lagasmíð verið búnir að
ráðstafa til frambúðar öllu fé
landsmanna. Skyldi það verða orð-
ið klárt fyrir aldamót? Það mundi
gera aldamótakynslóðinni lífið
létt, ef búið væri að ráðstafa öllu
fé fyrirfram. Þá greiða bara allir
alla aurana sína í skatta og úr
sjóðnum mikla rennur svo sjálf-
krafa bunan í lögbundinn rekstur.
Ekkert tog og þras milli hópa og
landshluta. Varla að þurfi löggjaf-
arsamkundu nema endrum og
eins. Að vísu mætti alltaf setja
lög, þótt engin fjárveiting fylgi og
fyrirfinnist ekki. Það hefur svo
sem verið gert fyrr. Er ekki eitt-
hvað af slíkum févana lögbundn-
um verkefnum á sveimi, og valda
mæðu?
Þannig geta þörfustu hlutir orð-
ið til ama, þegar endirinn er ekki
skoðaður með upphafinu. Rétt eins
og þegar hann Sigurður minn Þór-
arinsson sönglaði í örvæntingu
sinni í Vatnajökulsferðinni 1959:
Stúlkur, elsku gtúlkur
drekkiði ekki roeir.
Þá hafði skollið á stórhríð og
óvenju mikið af túristum með í
vorferðinni. Hópurinn lá nokkur
dægur veðurtepptur í tjöldum,
sem tengd voru saman um túðurn-
ar og allt að fenna í kaf. Hraustir
kariar sváfu í snjóbílunum og
brutust öðru hverju út til að moka
frá tjöldunum og tæma plastkopp-
inn, sem forsjál kona hafði tekið
með sér. Enda ekkert vit í að
sleppa stúlkum út í æðandi hríð-
ina til þarfaverka. Raunar óvitur-
legt að láta fleiri en nauðsyn
krafði fara út og bera bleytuna í
tjöldin. Sem nú Sigurður á öðrum
eða þriðja degi skvetti úr koppn-
um góða á jökulinn, sönglaði hann
ofannefnt viðlag við ljóð, sem
hann orti undir feidi milii skyldu-
starfa.
Það gæti sem best orðið söngur
skattborgarans, þegar hann fær
áiögurnar sínar:
iMngmenn, elsku þingmenn
framleidiA ekki meir!
Skattheimta ríkisins hefur auk-
ist jafnt og þétt síðasta áratuginn,
var lengst af sjöunda áratuginn
21—22% af þjóðarframleiðslu,
byrjaði svo að hækka á dögum
vinstri stjórnarinnar 1971—’74,
tók aftur kipp 1978, var 1979 kom-
in í 27,6% og hefur víst haldið
áfram upp á við síðan. Enda má
ekki binda hendur hugsjónaríkra
og duglegra valdamanna eða tefja
málin fyrir þeim. Stjórnarskráin
stendur vörð um það.
Það lærði ég haustið 1976. Þá
hafði ég nokkrum sinnum við gerð
fjárhagsáætlunar Reykjavíkur-
borgar verið með í að toga og
teygja þetta afmarkaða ráðstöfun-
arfé, sem hverju sinni er afgangs
til framkvæmda eftir að búið er að
draga frá lögbundnar greiðslur og
þjónustu, en sá afgangur var þá
kominn niður í 26%. Og ég hafði
fengið svipaða reynslu og Egill
Skúli nú, en ekki búið að berja það
inn í mig að þetta væri eins og eitt
af náttúrulögmálunum. Ráðandi
borgarstjórnarfólk var enn að
tregðast við að hækka skattana á
borgarbúum upp í leyfilegan topp.
Hvað mátti þá til varnar verða?
Jú, taka sér til fyrirmyndar Sam-
einuðu þjóðirnar, sem líka eru
alltaf blankar. Hjá þeirri vísu
stofnun er engin tillaga samþykkt
eða staðfest úr nefnd með at-
kvæðagreiðslu í allsherjarþinginu
án þess að kostnaðaráætlun fylgi
eða umsögn framkvæmdastjóra
um að hún hafi engan kostnað í
för með sér fyrir stofnunina. Ef
slíkt liggur ekki fyrir, er atkvæða-
greiðslu bara frestað og kostnað-
aráætlun unnin af starfsfólki fyrir
næsta fund. Mér finnst þetta mik-
ið snjallræði. Ekki segi ég að vísu
að það hafi áhrif á alla atkvæðis-
bæra fulltrúa þar á bæ, þótt tillög-
ur þeirra kosti morð fjár — enda
greiða ekki nema sumar þjóðanna
gjöldin sín hvort eð er. Og auðvit-
að vilja menn iðulega allt til vinna
og til kosta að koma góðu máli
fram.
Jæja, mínum mönnum leist bara
vel á þá hugmynd að fara eins að í
borgarstjórn Reykjavíkur, enda
hafði í áratugi komið í þeirra hlut
að útdeiia peningum í verkefnin á
hverju ári. Ég flutti því tiliögu um
þetta fyir hönd okkar borgarfull-
trúa sjálfstæðismanna. Hélt að
svo góðu ráði yrði tekið fagnandi.
Yfir 150 þjóðir höfðu hjá SÞ brúk-
að þetta verklag í áratugi og þótt
gott. Ekki aldeilis. Ég fékk skömm
í hattinn í Tímanum fyrir svo
„kommúnískar og nasistískar" til-
hneigingar. Ekki mætti hefta
frelsi kjörinna fulltrúa þegar þeir
gegndu skyldustörfum og vildu
eyða peningum skattborgaranna.
Það væri beinlínis að brjóta
stjórnarskrána. Eftir mikið orða-
skak varð niðurstaðan sú við aðra
umræðu að dregið var úr afdrátt-
arlausu orðalagi og samþykkt að
borgarstjórn „teldi rétt“ að tillög-
um fylgdi kostnaðaráætlun til að
auðvelda borgarfulltrúum ákvarð-
anatöku. Auðvitað! Hver vill svo
sem brjóta stjórnarskrána? Vit-
aniega má ekki neyða kjörinn full-
trúa að vita hvað það kostar um-
bjóðendur hans, sem hann er að
setja af stað, þeim til góðs.
En nú, árið 1981, spyr blaða-
maður Tímans borgarstjóra:
„Finnst þér ekki orðið tímabært
að jafnhliða áætlunum um stofn-
kostnað nýrra borgarstofnana
verði jafnframt lagðar fram áætl-
anir um væntanlegan rekstrar-
kostnað þeirra, svo að ráðamenn
geti betur gert sér grein fyrir þeim
fjárhagslegu skuldbindingum, sem
þeim fylgja um ianga framtíð?
Þetta stefnir í óefni, eins og þú
segir, ef rekstrargjöld aukast frá
ári til árs, án þess að þeim sé
mætt með nýjum tekjum, og það
innan fárra ára.“ Egill Skúli er
sama sinnis: „Ég held að við séum
þegar komnir að því tímamarki að
við verðum að fara að setja allri
þjónustu ákveðinn ramma."
En kannski er þetta bara eitt af
náttúrulögmálunum, sem verður
að hafa sinn gang. Piet Hein á líka
vísu um náttúruna, ríkið og skatt-
ana:
Náttúran veitir af náð sinni hnoss
um nízku má hana ei saka.
En rikid hirdir þau öll af oss
og ekkert gefur til baka.
Sjálfsagt á maður að vera
þakklátur náttúru íslands og iáta
aðgerðir ríkisvaldsins yfir sig
ganga með þögn og kristilegu þol-
gæði. Enn læðast samt að mér
„nasistískar" hugrenningasyndir.
Meira að segja læt ég mér detta í
hug þrátt fyrir stjórnarskrána að
svolitlu hafti mætti koma á laga-
smiðina iíka. Ekki mundi saka
þótt þeim væri gert að leggja
fram, eða láta leggja fram, áður
en frumvörp er hafa kostnað í för
með sér eru tekin til atkvæða, al-
mennilega unna kostnaðaráætlun
— og jafnvel tilvísun um hvar eigi
að taka féð. Þegar lögin svo hafa
verið samþykkt meðvitað um
kostnaðinn, þá sé látin fylgja til
ráðuneyta og stofnana greinar-
gerð um kostnaðaráform, svo
framkvæmdaaðilinn viti til hvers
var ætlazt og hve miklu fé sé
hugmyndin að eyða í þetta. En sá
þáttur var líka með tillögunni
góðu í borgarstjórn, sem stýfðir
voru af vængirnir. Mér skilst að
ófáir sitji í ráðuneytinu og ríkis-
stofnununum og velti vöngum yfir
misvelsmíðuðum og mismikið
opnum frumvörpum og reyni að
finna á þeim framkvæmanlega
hlið og aura til að ýta þeim af stað
— eða þá túlkunarleið til að
spyrna við fótum.
En setja kjósendur þá ekki bara
af þingmenn sem ekki sýna af-
köst?
Svona vangaveltur eru vitaniega
einskis nýtar. Og þó? Kannski
mætti nota gátuna hér að ofan í
jólaleikina. Spyrja: Hvað tekur 52
alþingismenn með sama hugviti og
eyðsluhraða mörg ár að ráðstafa
tekjum allra skattborgara á ís-
landi um alla framtíð í brýn og
gagnleg málefni?
Upplagður leikur fyrir þá sem
fá tölvu í jólagjöf.
Sömu örlög
Grant bendir á nokkur dæmi,
sem eru svipaðs eðlis og þau
vandamál, sem Rómverjar þurftu
að glíma við. Það er ekki aðeins
þrýstingur miklu óupplýstari
þjóða en þeir voru sjálfir á landa-
mærum ríkisins, erjur og átök,
sem voru helztu hættumerkin,
heldur síaukin skriffinnska,
hrikaleg stéttaátök, gengdarlausir
þjóðflutningar, svo mjög sem
Rómverjar þurftu á erlendu
vinnuafli að haida, minnkandi
framleiðslugeta og þá ekki sízt
efnahagsvandi, sem minnir mjög á
þá kreppu, sem við eigum við að
etja. Verðbólga var gengdarlaus
og þannig jafngilti einn solidus
4500 denörum árið 324 en aðeins
13 árum síðar var þessi tala komin
upp í 275 þúsund (!) Með þessum
hætti breikkaði biíið milli ríks
fólks og fátæks gífurlega á mjög
skömmum tíma.
Það voru innri átök, sem urðu
rómverska ríkinu að falli að dómi
Michael Grants og munu margir
fræðimenn vera fúsir til að taka
undir þá söguskoðun. Átökin og
mótsetningar eru fyrir hendi í lýð-
ræðisríkjum Vesturlanda og ef við
stingum ekki við fæti og bjóðum
hættunni birginn, getur verið, að
þess sé ekki langt að bíða, að örlög
okkar verði hin sömu og Rómverj-
anna gömlu, þó að þeir hafi
stjórnað mesta ríki veraldarsög-
unnar og fáum hafi dottið í hug að
það gæti hrunið til grunna. Fall
Rómaríkis er því hastarleg áminn-
ing, sem við ættum að taka mark
á, áður en kómenar þeirrar bók-
stafstrúar í þjóðfélagsmálum, sem
víða er alls ráðandi, hafa breitt
myrkur miðalda yfir það þjóðfélag
frelsis og mannhelgi, sem er í senn
einskonar átrúnaðargoð okkar og
þjóðfélagslegt markmið.
bjarga ríkinu frá hruni. Einn
þessara fræðimanna er Michael
Grant, prófessor í fornsögu við
Edinborgarháskóla. Hann hefur
skrifað rit um hnignun rómverska
heimsveldisins og er kjarni þess
sá, að ríki Rómverja hefði ekki Iið-
ið undir lok, ef þeir hefðu gripið í
taumana og horfst blákalt í augu
við þau vandamál, sem við var að
etja. Rómverska ríkið hefði
allt, að þeir geti haft áhrif á sögu-
lega þróun, en þó einungis innan
þess ramma, sem trúarrit þeirra
kveða á um. Það er nú um stundir
ein mesta hætta, sem steðjar að
lýðræðisþjóðunum að þær axla
hvert vandamálið á fætur öðru
með því hugarfari, að þau skipti
litlu sem engu máíi. Einu vanda-
máli meira eða minna, það hafi
engin úrslitaáhrif og þess vegna sé
einfaldast að humma það fram af
sér og telja sér trú um, að það
muni leysast af sjálfu sér. Sú
skoðun hefur komið fram hjá er-
lendum fræðimönnum, að þetta
hafi einnig verið afstaða Róm-
verja, meðan ríki þeirra var upp á
sitt bezta. Þeir skelltu skollaeyr-
um við vandanum og að þeim
hvarflaði aldrei að nauðsynlegt
væri að grípa í taumana til að
Ljósm. RAX
ekki liðið undir lok 476 e.Kr. held-
ur hafi aðdragandi þess, að það
hryndi, verið langur og sársauka-
fullur. Af þessu telur höfundur að
Vesturlandamenn geti mikið lært.
Örlagatrú er honum framandi og
hann er þeirrar skoðunar, að lýð-
ræðisþjóðirnar geti reist rönd við
aðsteðjandi hættum, þó að þær
virðist nú fljóta sofandi að feigð-
arósi.